23
Əslində, o idrak prosedurasını həyata keçirməyə imkan verən metodoloci əsas
və izahediji prinsip, ijtimai
praktikanın, insan fəaliyyətinin, jəmiyyətin həyatının əsası kimi qəbul edilməsi qətiyyən şübhə doğurmamalıdır.
Çünki, insan fəaliyyətinin spesifikasını müəyyənləşdirərkən tədqiqatçılar qeyd edirdilər ki, heyvanların ətraf
mühitə birbaşa reaksiyasından fərqli olaraq insan öz praktik fəaliyyətində təbiətə təsir göstərərək şüurlu
məqsədini
elə həyata keçirir ki, «əmək prosesinin sonunda alınan nətijə bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvür
etdiyi kimi, yəni ideal olur».
1
Deməli, insanın əməyi onun həyat fəaliyyətinin əsas forması kimi, əvvəljədən
qoyulmuş məqsəd vasitəsilə stimullaşdırılır, ifadə olunur, tənzimlənir və həmin qaydada davam edir. O məqsəd
isə fəaliyyətin gələjək nətijəsinin və onun strategiyasının ideal modeli sayıla bilər. Haqqında söhbət gedilən
ideal modelin səmərəli olması üçün fərdin şüuru müəyyən xassələrə malik olmalıdır.
Həmin xassələr ijtimai
praktikada yaranır və fərdin şüur strukturunda və jəmiyyətin mədəniyyətində təsbit edilir. Məsələn, şüurun prak-
tik fəaliyyətinin məqsədini qabaqjadan əks və ehtimal etmək funksiyalarını səmərəli yerinə yetirməsi üçün bu
ehtimal bajarığının özünün inkişaf etdirilməsi vajibdir. Yalnız yaradıjı fəallığa, seçijiliyə, plastikliyə malik şüur
arzu olunan məqsədin ideal nümunəsini təsəvvürə gətirmək, habelə həmin ehtimal olunan imkanların
həyata ke-
çirilməsi şəklində hazır olana dərhal tam qiymət vermək hazırlığını və qabiliyyətini təmin edir.
Belə bir tələbata bir növ javab olaraq estetik fəaliyyət və onun mənəvi- predmet təjəssümü (folklorda,
injəsənətdə, arxitekturada, dizaynda və s.) başlayır, onun texnologiyası və mədəniyyət dəyərləri jəmiyyətin bədii
mədəniyyətində təsbit olunur. Bütün bunlar eyni zaman kəsiyində insanın gerçəkliyə estetik münasibətini
müəyyənləşdirən estetik fəaliyyətin daxili planı kimi mükəmməl bir vəziyyətdə olur.
İnsanın estetik qabiliyyəti jəmiyyətlə birlikdə doğlur və inkişaf edir. İbtidai ijma dövründə bu qabiliyyətin
artmasına və inkişafına təbiətin özü güjlü təkan vermişdir.
Təbiət çoxjəhətlidir, bu da özünü təbiət hadisələrində
aşkar edir. Təbiət gözəlliyi: simmetriya, harmoniya, ahəngdarlıq, kiçiklə böyük arasındakı ölçülülük və s. ibtidai
ijma dövrünün sənətkarları tərəfindən genişliyi və dərinliyi ilə qavranılıb təsvir olunmuşdur. Azərbayjan
ərazisində aşkar edilmiş qədim yaşayış məskənlərindəki qayaüstü və mağara rəsmlərində insanlardakı gözəlliyi
qavramaq və istifadə etmək qabiliyyətinin estteik düşünjə səviyyəsinə çatdığının şahidi oluruq. İnsan artıq este-
tika
obyekti olduğu kimi, bütün reallığı və çoxjəhətliyi ilə birlikdə təsdiq etməyi bajarır.
Təbiətdə gözəllik (bilavasitədir) onun özündədir, yəni birbaşadır. Bu gözəlliyi insan duyğusu, anladığı
zamandan o onun şüurunun məzmununa çevrilir. Məhz buna görə də insanın estetik düşünjəsi təbiət
hadisələrinin dərki ilə başlayır. İbtidai insanın dünyaya, reallığa münasibəti sinkretik xarakterdədir. Buna görə
də ibtidai insanın düşünjəsində hələ məntiqi olanla hissi olanın, dini, etik və estetik olan ayrılmır,
bütövlükdə
mövjuddur. Buna baxmayaraq, bu sinkretlikdə, biz düşünjənin elə jəhətlərini aşkarlayırıq ki, həmin jəhətlər em-
brional şəkildə ijtimai şüurun bu və ya digər formasında özünün sosial inkişafını tapır.
Sosialist ideologiyası estetik mədəniyyəti əməklə qoşa işlədirdilər. Lakin elə həmin dövrdə əmək
anlayışına münasibətdə fərqli çıxış edənlər də tapılırdı. Onlardan biri də Çingiz Aytmatov olmuşdur. O, «Gün
var əsrə bərabər» romanının «Müəllifdən» hissəsində yazırdı: «Bu
məlum həqiqətdir ki, insan şəxsiyyətinin
qiyməti- onun əməyə münasibəti, zəhmətsevərliyi ilə ölçülür… Onu da qeyd etməliyəm ki, «zəhmət adamı»
deyəndə mən bu anlayışı «təbiətən sadə adam», yalnız jan- başla yer şumladığı və ya mal- qara otardığı üçün
mütləqləşdirmək fikrindən uzağam. Mənjə, əbədi və dəyişkən həyatla üz- üzə gələn zəhmət adamının nə
dərəjədə şəxsiyyət olması, mənəvi aləminin nə dərəjədə zənginliyi dövrünün əsas xüsusiyyətlərinin onda nə
dərəjədə jəmləşdiyi ilə ölçülməlidir.
2
Deməli, estetik mədəniyyət özünün spesifikası ilə fərqlənən
mədəniyyətdir.
İdrakın kamil inkişafında elmi düşünjə və estetik qavrayış özünün xarakterik
xüsusiyyətlərini saxlasa da
idrak fəaliyyətinin başlanğıjında ijtimai düşünjənin ayrılmaz qaynağı kimi meydana çıxır. Elmi düşünjənin
xüsusiliyi və ən ümumi jəhətləri nədədir?
Elmi düşünjə təbiətin, insanın, ijtimai həyatın hadisələrin mahiyyətini jiddi elmi dəlillərlə aşkarlayır, izah
edir. Buna görə də elmi düşünjədə idrakın hissi bilavasitəliyi kənar edilir. Elmi düşünjə gerçəkliyin anlayış,
mühakimə və hökmlərlə aşkarlanmasıdır. Bu jür düşünjə abstrakt- məntiqi xarakter daşıyır.
Gerçəkliyin estetik dərki zamanı, təkjə hadisə və predmetlərin daxili mənası və xassəsi yox, həm də
görümü, yəni hissi- emosional qavrayışın tələblərinə javab verən konkret müəyyənliyi də vajibdir. Deməli, este-
tik dərk obyekti özünə bəslənilən hissi- emosional vurğunluqdan obyektin subyektlə yaratdığı hiss, duyğu, hə-
yəjandan ayrı deyildir. Elmi düşünjədə bu jür emosional gərginlik əsaslı rol oynamır. Buna baxmayaraq, onu da
qeyd etmək lazımdır ki, insanın
dünyaya çeşidli münasibətində, həm də elmi düşünjəsində estetik- bədii
fəaliyyətin yaradıjılıq elementləri çox güjlüdür.
Estetik mədəniyyətin xüsusiyyəti onun əsasını təşkil edən estetik fəaliyyətin özünəməxsusluğu ilə seçilir.
Estetik fəaliyyət maddi- mənəvi xarakterə malik olur. Onun predmeti gerçəkliyin bilavasitə dərk və ya təsəvvür
edilə bilən hər hansı bir obyekti, məsələn estetik informasiya daxil edilmiş bədii dəyərlər və ya bədii əsərlər, uti-
litar təyinatlı məhsulların estetik dəyəri ilə müşayiət edilən məqsədyönlü fəaliyyət məhsulları, insan əli ilə
1
Маркс К., Енгельс Ф. Сочинение, т.23, с.189
2
Айтматов Ч. Эцн вар ясря бярабяр. Б., 1987, с.13.