Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 1 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________109________________________ 
 
üzərində 
yaratmaq,  ləğv  etmək,  operativ  yaddaşa 
oxumaq, dəyişdirilmiş verilənləri yenidən yazmaq, simvol 
adlı fayllara müraciət etmək,digər istifadəçilərin fayllarına 
müraciət  etmək,  öz  fayllarına  müraciət  etməyi  idarə 
etmək, pozulma hallarında faylları bərpa etmək  kimi tipik 
əməliyyatlar apara bilir. 
Fayl  sistemi  kompüterdə  saxlanan   
disk—kataloq—
fayl  iyerarxiyasına  malik  verilən  modelidır.  Fayl  fiziki 
diskdə  saxlansa  da,  fiziki  disk  məntiqi  disklərə 
bölündüyündən, faktiki olaraq məntiqi diskdə yerləşir. Hər 
bir  diskdə  yerləşən  faylların  siyahısı  (direktoriya)  olur. 
Fiziki  diskin  məntiqi  disklərə  bölünməsi  disklərə  və 
kataloqlara  da  fayl  kimi  baxmağa  imkan  verir.  Beləliklə, 
fayl sistemi dedikdə 3 səviyyəli fayllar iyerarxiyası nəzərdə 
tutulur. Fayl məntiqi vahid olsa da fiziki cəhətdən müxtəlif 
saylı  fraqmentlər  şəklində  saxlana  bilir.  Bir  fayla  aid 
fraqmentlər eyni adla saxlanır və həmin ada əsasən 
FAT 
xüsusi  cədvəli  (
FAT  –File  Allocation  Table)  vasitəsilə 
müəyyən  edilir.  FAT  cədvəlində,  həmçinin  fayla  icazəsiz 
müdaxilə edilməsinin qarşısını almaq üçün əlavə əlamətlər 
də  saxlanır.  Fayla  çoxsaylı  müraciət  səviyyələri 
mövcuddur: 
 Kataloqdan heç nə oxumaq mümkün olmur; 
 Faylın  və  sahibinin  adını  oxumaq  və  sahibinə 
müraciət etmək mümkün olur; 
 Faylı işə qoşmaq mümkün olsa da üzünü köçürmək 
mümkün olmur; 
 Faylın məzmunu ilə tanış olmaq mümkün olsa da, 
onu dəyişmək mümkün olmur; 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________110________________________ 
 
 Faylın məzmununu yalnız sona əlavəetmə şəklində 
dəyişmək mümkündür; 
 Fayl  üzərində  istənilən  iş  aparmaq  mümkün  olsa 
da, başqa istifadəçilərin müraciət etmək statusunu 
dəyişmək mümkün olmur; 
 Fayl üzərində istənilən iş aparmaq mümkündür.  
 
KƏSİLMƏLƏRİN İDARƏ EDİLMƏSİ 
 
Kəsilmələr  kompüterdə  hesablama  prosesinin  idarə 
edilməsinin  vacib  elementidir.  Çünki  kəsilmələr 
kompüterin müxtəlif qurğularının sərbəst paralel işləməsi 
vasitəsidir.  Məsələn,  klaviaturadan  daxiletmə  zamanı 
müvafiq qurğu prosessora kəsilmə barədə siqnal göndərir. 
Səhv  hesablama,  məsələn,  sıfra  bölmə  zamanı,  qurğu 
imtinası  zamanı  da  kəsilmə  baş  verir.  Prosessor  növbəti 
əmri  icra  etməzdən  əvvəl  kəsilmə  siqnalının  olub-
olmadığını yoxlayır. Varsa, onu işləyir, sonra növbəti əmrə 
keçir. Kəsilmə sorğuları maskalanmış və maskalanmamış 
olur.  Maskalanmamış  sorğular  prosessora  ayrıca  xətlə 
verilir. Məsələn, elektrik cərəyanı şəbəkəsindən daxil olan 
sorğu  maskalanmamış  sorğudur.  Bu  sorğular  yüksək 
prioritetə  malikdir.  Cərəyanda  baş  verən  dəyişiklik 
informasiya  itkisinə  səbəb  ola  bildiyindən,  xüsusi  qəza 
halları üçün nəzərdə tutulan tutum filtrləri vardır ki, bu da 
informasiya  itkisi  təhlükəsini  xeyli  azaldır.  Maskalanmış 
sorğular xarici qurğulardan daxil  olur və növbədənkənar 
əməliyyat icrasına icazə istəyir. Prosessor cari işi yarımçıq 
qoyub  həmin  əməlin  icrasına  keçir  və  sonra  yarımçıq 
qalmış iş davam etdirilir. 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________111________________________ 
 
APARAT PLATFORMALARININ NÖVLƏRİ 
 
Kompüterlər 
əsas 
etibarı 
ilə 
kəmiyyət 
xarakteristikaları  (operativ  və  xarici  yaddaşların  həcmi, 
prosessorun  sürəti)  ilə  bir-birindən  fərqləndirilir.  Bu 
xarakteristikalar üzrə kompüterlər 4 sinfə bölünür: mikro 
kompüterlər,  mini  kompüterlər,  iri  kompüterlər 
(maynfreymlər) və super kompüterlər. 
 
  
 
Mikro Elektron Hesablama Maşını 
 
Müasir fərdi kompüterlər, noutbuklar, serverlər, işçı 
stansiyalar mini kompüter sayılır. Mini kompüterlərin bir 
qismi  ixtisaslaşdırılmış  kompüterlərdir.  Məsələn,  kassa 
aparatları,  avtomobillərdəki  kompüterlər,  istehsalatda 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________112________________________ 
 
texnoloji xətləri idarə edən kompüterlər ixtisaslaşdırılmış 
maşınlardır.  Serverlər  irihəcmli  informasiya  saxlayan  və 
çoxsaylı 
istifadəçilərə 
xidmət 
göstərən 
mini 
kompüterlərdir.  Yüksək  məhsuldarlığa  malik  stolüstü 
kompüterlər  işçi  stansiya  adlanır.  Bunlar  peşəkar 
istifadəçilər  (proqramçılar)  üçündür.  Fərdi  kompüterlər 
həm peşəkar, həm də peşəkar olmayanlar üçün nəzərdə 
tutulmuş stolüstü mini kompüterdir. 
 
 
 
“VAX – 11” mini Elektron Hesablama Maşını 
 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________113________________________ 
 
İri kompüterlər (maynfreymlər) ümumi təyinatlı, çox 
güclü,  çoxmaşınlı  hesablayıcı  sistemlərdir.  Bunlar  gecə-
gündüz fasiləsiz iş rejimində işləyir.  
Super kompüter əməliyyat sistemi üçün vahid bütöv 
maşın kimi təsəvvür olunan maşınlar şəbəkəsidir.
  
 
   
 
 
IBM şirkətinin akademik mərkəzi, z9-BC  və  z9EC markalı 
Böyük Elektron Hesablama Maşınları 
 

---