Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 1 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________150________________________ 
 
hansı  təşkilat  icra  edirsə,  o  da  yayıma  nəzarət  edir. 
Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur.  
FTP  xidməti  xüsusi  serverlərdə  saxlanan  fayllara 
(həmçinin, arxiv fayllarına) müraciəti təmin edir.  
Ümumdünya  hörümçək  toru  (World  Wide  Web  – 
WWW)  İnternetin  ən  populyar  xidmətidir.  Bu  xidmət 
hipermətn  anlayışına  əsaslanır.  Mətn  informasiyasının 
ardıcıl, xətti formada deyil, bir-biri ilə iqtibaslar şəklində 
bağlı  olan  mətnlər  çoxluğu  kimi  təşkil  edilməsinə 
hipermətn deyilir. Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə 
keçidə  imkan  verir.  İqtibas  edilən  mətn  başqa 
kompüterdə, başqa ölkədə, başqa kontinentdə ola bilər. 
Hipermətn ideyası əsasında multimediya texnologiyasına 
əsaslanan  hipermediya  yaradılmışdır.  Hipermətn  sənədi 
HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir. 
HTML formatını ötürmək üçün HTTP (Hyper Text Transfer 
Protocol) 
protokolundan 
istifadə 
edilir. 
WWW  
sənədindəki  iqtibaslar  elə  təşkil  edilmişdir  ki,  hər  bir 
informasiya  resursu  İnternetdə  birmənalı  ünvanlaşdırılır. 
İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar URL-ünvanlar 
(Uniform Resource Locator) adlanır. 
WWW  xidmətinin  köməyi  ilə    istifadəçi  öz 
informasiya fəzasını vahid bütöv kimi qəbul edir. İqtibaslar 
WWW  müştərisi  olan  brauzer  adlanan  proqramlar 
vasitəsilə dərk edilir.  
Telnet  xidməti  məsafədəki  kompüterlərə  terminal 
müraciətini təmin edir.  
Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez müraciət 
edilən  informasiyanın  üzünü  özündə  saxlayır  və  təkrar 
müraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır. 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________151________________________ 
 
İNTERNETDƏ RESURSLARIN ÜNVANLAŞDIRILMASI 
 
Ümumdünya  şəbəkəsi  olan  İnternetdə  hər  bir 
kompüter  (əslində,  kompüterin  şəbəkə  adapteri)  eyni 
zamanda  3  ünvan  alır:  birincisi,  adapterin  zavod 
nömrəsidir,  ikincisi,  İP  ünvanın  kodudur,  üçüncüsü, 
domen ünvanıdır ki, bütün bunlar da istifadəçi interfeysi 
üçün nəzərdə tutulmuşdur.  
İP-ünvanı  4  baytlıq  ölçüyə  malikdir  və  3  hissədən 
ibarətdir: İP –ünvanın ranqı, lokal şəbəkənin nömrəsi və 
şəbəkə daxilindəki kompüterin nömrəsi. İP –ünvanın ranqı 
bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal ölçüsünü 
təyin  edir.  Şəbəkənin  nömrəsi  qeydiyyat  zamanı  verilir. 
Şəbəkənin nömrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir. 
Şəbəkə  daxilində  kompüterin  nömrələnməsi  isə  şəbəkə 
inzibatçısının səlahiyyətindədir.  
Ünvanların  domen  təşkilatı  DNS  (Domain  Name 
System) iyerarxik quruluşludur. Yuxarı səviyyənin bir neçə 
domeni  vardır  ki,  bunların  da  hər  birinə  müəyyən  ad 
verilir: mom, edu, org, gov, ru, az və s. Növbəti səviyyə 
domeni  yuxarı  səviyyə  domeninə  yeni  ad  əlavə  etməklə 
yaradılır.  Məsələn,  econ.msu.ru  Moskva  Dövlət 
Universiteti İqtisad fakültəsinin şəbəkədəki domen adıdır.  
Domen  adları  sistemi  İnternet  xidmətləri  içərisində 
mərkəzi yerlərdən birini tutur. 
  
 
 
 
 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________152________________________ 
 
TCP/IP PROTOKOLLARI AİLƏSİ 
 
Artıq qeyd edildiyi kimi, TCP/IP protokolları müxtəlif 
səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə 
edir. Buraya aşağıdakılar aiddir: 
 IP (Internet Protocol) – şəbəkələrarası protokol; 
 TCP  (Transmission  Control  Protocol)  -  baza  nəqliyyat 
protokolu; 
 UDP  (User  Datagram  Protocol)-  TCP  protokolundan 
fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu; 
 ARP  (Address  Resolution  Protocol)-  İP  və  Ethernet 
ünvanlarının uyğunluğunu müəyyən etmək üçün istifadə 
edilir; 
 SLİP (Serial Line İnternet Protocol) - telefon xətti ilə verilən 
ötürülməsinin kanal protokolu;  
 PPP (Point to Point Protocol)- “məntəqədən məntəqəyə” 
məlumat mübadiləsinin kanal protokolu; 
 FTP  (File  Transfer  Protocol)  –  fayl  mübadiləsinin  tətbiqi 
protokolu; 
 Telnet  -  virtual  terminalın  emulyasiyasının  tətbiqi 
protokolu; 
 DNS (Domain Name System) - domen adları sistemi; 
 RİP  (Routing  İnformation  Protocol)  -  marşrutlaşdırma 
protokolu; 
 NFS  (Network  File  System)  -  paylanmış  fayl  sistemi  və 
şəbəkə çap sistemi; 
 SNMP (Simple Network Management Protocol) - şəbəkəni 
idarə edən sadə protokol. 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________153________________________ 
 
Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları, Şəbəkə 
(şəbəkələrarası)  səviyyəsinə  İP  və  ARP  protokolları, 
nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir.  
 
QEYD:  1973-cü  ildə  DARPA-nın  İnformasiya 
Departamentinin direktoru Robert Elliot (Bob) Kan və amerika 
alimi  Vinton  Qrey  Serf  Pentaqonun  Elmi  Tədqiqatları  İdarəsi 
(Defense  Advanced  Research  Projects  Agency)  DARPA-da 
işləyərkən informasiyanın paketlər vasitəsi ilə uzaq məsafələrə 
ötürülməsi üçün protokol kəşf edirlər və onu sonralar TCP/IP 
protokolu adlandırırlar. 
 
   
  
   
Robert Elliot (Bob) Kan                Vinton Qrey Serf
 
 
 
 
 

---