Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
95 
lövhəyə  bərkidirlər. Bud nahiyəsinin dərisini kəsirlər və 
budda yerləşən antaqonist əzələlərindən birinin üçbaşlı və 
yarımvətərli  əzələlərini tapırlar. Bu əzələlərin aşağı 
nahiyəsində  vətərləri  ətraf toxumalardan təmizləyirlər. 
Ayrı-ayrılıqda vətərlərin altından liqatura keçirib bağ-
layırlar, kəsib sümükdən ayırırlar. Sonra heyvanın baldır 
nahiyəsinin dərisini kəsirlər. Qamış sinirini tapıb onu 
liqaturaya salırlar. Sonra üçbaşlı  əzələnin təqəllüsünə 
səbəb olan dəri sinirini bud nahiyəsində tapıb liqaturaya 
alırlar. 
 
Şəkil 74. Antaqonist əzələlərin mioqrafa birləşməsi. 
 
96
 
Şəkil 75. Resiprok sinirlənməni öyrənmək üçün qurbağanın sinir 
və əzələlərinin yerləşməsi: 1-üçbaşlı əzələ; 2-yarımvətərli əzələ;  
3-dəri siniri; 4-kiçik baldır siniri. 
 
Qurumasın deyə sinirləri və əzələləri fizioloji məh-
lul ilə isladırlar. Sinirləri qıcıqlandırmaq üçün elektrik 
dövrə düzəldirlər.  Ştativə  bərkidilmiş qurbağanın üçbaşlı 
və yarımvətərli  əzələlərinin ayrı-ayrılıqda hərəkətlərini 
yazmaq üçün lingə birləşdirirlər.  Əsas təcrübəyə 
keçməzdən  əvvəl oyanma əmələ  gətirə bilən cərəyan 
qüvvəsini müəyyənləşdirirlər. Çox qüvvəli olmayan belə 
bir cərəyan tapırlar ki, qamış  və  dəri bud sinirini 
qıcıqlandırdıqda hər 2 əzələnin təqəllüs etməsi aydın 
görünsün. Sonra cərəyanın qüvvəsini bir qədər artırırlar. 
Ayrı-ayrılıqda  əzələlərin təqəllüsünə  səbəb olan sinirləri 
qıcıqlandırırlar. Bükücü refleks verən qamış sinirini 
qıcıqlandırdıqda, dizi bükən yarımvətərli əzələnin təqəllüs 
etdiyini, diziaçan budun üçbaşlı  əzələsinin təqəllüs 
etmədiyini görəcəyik. 
 Dizin 
açılmasına, yəni üçbaşlı əzələnin təqəllüsünə 
səbəb olan sinirini qıcıqlandırdıqda, üçbaşlı  əzələnin 

---

 
97 
yığılması bu zaman yarımvətərli  əzələnin boşalmasına 
səbəb olacaq. 
 
 
24 saylı  iş. Deserebrasiya qıcığı, boyun və labirint 
refleksləri 
 
 
Orqanizmin normal vəziyyətinin mühafizə olun-
ması mürəkkəb reflektoru yolla nizama salınır. Bu 
prosesdə tonik reflekslər iştirak edir. Tonik reflekslərin 
afferent hissəsi labirintlərdən, boyunun proprioreseptor-
larından keçir. Bu reflekslərin refleks qövsü uzunsov 
beyindən keçir; efferent hissəsi uzunsov beyindən impul-
sları əzələlərə nəql etdirməklə müxtəlif əzələ qrupları aras-
ında tonusu bölüşdürür, beləliklə,  əzələlərin koordinasi-
yasını nizama salır. Uzunsov beynin əzələ tonusu üçün 
əhəmiyyətini deserebrasiya edilmiş heyvanlar üzərində 
öyrənirlər. 
 Deserebrasiya 
qıcığı reflektoru yolla əmələ  gəlir. 
Bu reflekslər daxili qulağın dəhliz cihazı reseptorlarının, 
eləcə də boyun və digər proprioreseptorların qıcıqlandırıl-
ması ilə başlayır.  İmpulslar uzunsov beynin mərkəzləri 
vasitəsi ilə  əzələlərə verilir. Aşağı  ətraflardan birini 
sinirləndirən arxa kökləri kəsdikdə, həmin ətrafda desere-
brasiya qıcığı müşahidə edilməyəcək. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: cərrahi 
masa, cərrahi alətlər, tperan şipsi, peano, müxtəlif ölçüdə 
qayçılar, anatomik və  cərrahi pinset, skalpel, iynə, iynə 
tutan, qrelka, efir, maska, mum, fizioloji məhlul, pambıq, 
pişik, tampon. 
 
İşin gedişi: Deserebrasiya əməliyyatı narkoz altında 
aparılır. Heyvanı arxası üstə  cərrahi masaya bağlayırlar. 
 
98
Boyun nahiyəsinin tüklərini qırxırlar. Boylama 
istiqamətdə orta xətt üzrə  dərini, sonra əzələləri kəsirlər. 
Nəfəs borusunun hər 2 tərəfində yerləşən yuxu arteriya-
larını tapırlar və bağlayırlar. Bundan sonra heyvanı arxası 
üstə çevirirlər, başını və boynunun tüklərini qırxırlar. Qaş 
qövsləri arası ilə orta xətt üzrə  ənsə nahiyəsinə  qədər 
dərini kəsirlər və  hər 2 tərəfdən dərini ayırırlar, dərialtı 
əzələləri kəsirlər. Axan qanı tampon ilə saxlayırlar. Trepan 
vasitəsilə hər 2 tərəfdən təpə sümüklərini deşirlər. Qanax-
manı  ərimiş mum ilə saxlayırlar.  Şipsi ilə deşilmiş 
nahiyədən kəllə sümüklərini kəsib götürürlər və küt alət ilə 
beynin sərt qişasını kəllə sümükdən yavaş-yavaş ayırırlar. 
Sonra kəllə sümüklərinin qalan hissəsini də  kəsib atırlar. 
Bundan sonra qanaxmanın qarşısını almaq üçün saqital 
sinusun ön və arxa tərəflərindən liqatura keçirib bağlayır-
lar. Küt aləti beyincik ilə yarımkürələr arasından keçirib 
eninə kəsirlər. Bu zaman kəsik uzunsov beyni beynin yux-
arı  şöbələrindən ayırır. Kəsilmiş beynin yuxarı  şöbələrini 
çıxardırlar və boşluğu tampon ilə doldururlar. Əməliyyat 
düzgün aparılıbsa, heyvanın başını geri çevirdikdə onun 
ətrafı açılmayacaqdır. 
 
Bildiyimiz kimi, diserebrasiya qıclığı reflektor tə-
biətli olub daxili qulağın dəhliz sinirlərinin və boynun 
proprioreseptorlarının qıcıqlandırılması ilə başlayır. Ona 
görə də belə heyvanın xüsusi ağırlığına qarşı duran və bu 
ağırlığa müqavimət göstərən bütün əzələləri (açıcı 
əzələlərin) tonusu artır. Bulbar heyvanın başını arxa tərəfə 
çəkdikdə ön ətraf  əzələlərin tonusu artır, arxa ətraf 
əzələlərin tonusu isə azalır.  Əksinə, heyvanın başını ön 
tərəfə əydikdə ön ətraf əzələlərin tonusu azalır, arxa ətraf 
əzələlərin tonusu artır. Heyvanın başını sağ tərəfə əydikdə, 
həmin tərəfin müvafiq ətraflarının əzələlərinin tonusu artır, 

---

 
99 
əks tərəfin ətraflarının əzələ tonusu azalır. Başı sol tərəfə 
əydikdə, əks nəticələr əldə edilir.  
 
 
25 saylı iş. Heyvanlarda beyinciyin çıxarılmasının nəticələri 
 
 Beyinciyin 
vəzifəsini öyrənmək üçün onu bütöv və 
ya ayrı-ayrı hissələrinin kəsib çıxarılmasıdır. Beyinciyi 
çıxarılmış heyvanın  əzələləri arasında tonusun bö-
lüşdürülməsi pozulur, nəticədə  hərəkətlərin çevikliyi itir. 
Hərəkətlər yöndəmsiz, biçimsiz olur, ətrafların və başın 
əsməsi müşahidə olunur; belə heyvan tez yorulur, əzələ 
qüvvədən düşür. Beyincik çıxarılandan sonra bir neçə 
həftə  və ya bir neçə aydan sonra itmiş  vəzifələr yavaş-
yavaş bərpa olur. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: cərrahi 
alətlər, efir, narkoz üçün kolpak, cərrahi masa, mantar 
lövhə, mum, fizioloji məhlul, pambıq, tampon, qurbağa, 
göyərçin. 
 
 
İşin gedişi:  
 1-ci 
təcrübə. Qurbağanın beyinciyi zəif zolaq 
şəklində olub, uzunsov beynin ön kənarında yerləşir. Qur-
bağanın kəllə sümklərini kəsirlər (keçən təcrübədəki kimi), 
qanaxmanı dayandırırlar və beyinciyin yerini müəyyən 
edirlər.  İti nazik skalpel ilə beyinciyin yarısını  kəsib atır-
lar. 5 – 10 dəqiqədən sonra qurbağanın hərəkətlərində 
əmələ gələn dəyişikliyi müşahidə edirlər. Heyvanın başı və 
bədəni beyincik zədələnmiş  tərəfə  əyilir, hərəkətlər düz 
olmur. Belə heyvan atlandığı zaman fəzada 180
0
 çevrilir, 
arxası üstə yerə düşür.  
 
 
100
 
Şəkil 76. Beyincikdə dəri-əzələ hissiyyatının nümayəndəliyi. 
 
 
2-ci təcrübə.  Göyərçini xüsusi cərrahi masaya 
bərkidirlər, yuxarı boyun və  ənsə nahiyəsini tüklərdən 
təmizləyirlər. Quşun başını ön tərəfə əyirlər, orta xətt üzrə 
başın dərisini kəsirlər. Trepan vasitəsi ilə kəllə sümüyünü 
deşirlər və sümükləri yavaş-yavaş  kəsib götürürlər. Axan 
qanı mum ilə saxlayırlar. Beyinciyin boz maddəsini xususi 
kəsici alət ilə  kəsib ağ maddədən ayırırlar. Beyinciyi 
çıxartdıqdan bir neçə saat sonra, qurbağada olduğu kimi, 
beyinciyin zədələnmiş  tərəfə müvafiq quşun qanadı  və 
aşağı  ətrafı dartılır, başı  aşağı  və yana sallanır, beynini 
zədələnmiş  tərəfə çevirir və öz oxu ətrafında hərlənməyə 
başlayır. 
 
26 saylı  iş. Qurbağanın beyin yarımkürələrinin 
çıxarılması 
 
 
İnkişaf prosesinə beyin sütunu üzərində yeni 
şöbələr əmələ gəlmişdir ki, bu şöbələrin ən alisi inkişafın 
ən yuxarı pilləsini işğal edən böyük yarımkürələrin 
qabığıdır. Orqanizmin daxili və xarici qarşılıqlı  əlaqə 
münasibətlərini təmin etməkdə beyin yarımkürələrinin 

---