Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
89 
21 saylı iş. Onurğa beyin reflekslərinin ləngiməsi 
 
Mərkəzi sinir sistemində ləngimə hadisəsini ilk dəfə 
1862-ci ildə böyük rus fizioloqu İ.M.Seçenov kəşf 
etmişdir. Fiziologiyada mərkəzi ləngimə adı ilə  məhşur 
olan bu kəşf  İ.M.Çesenova bütün dünyada şöhrət 
qazandırdı. Bir çox tədqiqatların nəticələrindən məlum ol-
muşdur ki, qıcığın qüvvəsi, ritmi, heyvanın halı  və 
mərkəzi sinir sisteminin funksional vəziyyətindən asılı 
olaraq, oyanma və ya ləngimə hadisəsi əmələ gətirmək olar. 
Bu 2 hadisə qarşılıqlı əlaqədə olub, mərkəzi sinir sisteminin 
koordinasion fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Sonralar ləngimə hadisəsini İ.P.Pavlov şərti reflekslər üsulu 
ilə  dərindən tədqiq etmiş, onun bir çox mühüm cəhətlərini 
aydınlaşdırmışdır. Hal-hazırda müəyyən olunmuşdur ki, 
presinaptik və ya postsinaptik sahələrdə hiperpolyarizasiya 
və ya qüvvəli depolyarizasiya ləngimənin baş verməsində 
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: mantar 
lövhə, skalpel, qayçı, ştativ, pinset, göz qayçısı, sancaqlar, 
4 ədəd kimyəvi stəkan, H
2
SO
4
 (0,1, 0,2, 0,5%-li) məhlulu, 
NaCl kristalları, saniyəölçən, Ringer məhlulu, su ilə dolu 
stəkan, pambıq, qurbağa. 
 
İşin gedişi:  
1. Seçenov təcrübəsi. Qurbağanın kəllə qapağı açı-
lır, ara beyin nahiyəsində görmə qabarları tapılır və 
köndələn kəsiklə uc beyindən ayrılır. 
 
90
 
Şəkil 70. Qurbağanın baş beyninin köndələn kəsiyinin ardıcıl 
mərhələləri: 1-kəllə qutusunun yarılması; 2-baş beyin üzərinin 
açılması. 
 
Şəkil 71. Qurbağanın baş beyni: 1-qoxu sinirləri; 2-qoxu payları; 3-
beyin yarımkürələri; 4-ara beyin; 5-orta beyin; 6-beyincik;  
7-uzunsov beyin. 
 
 
Qurbağanı arxası yuxarı vəziyyətdə mantar lövhəyə 
sancaqlar vasitəsilə bərkidirlər, kəllə qapağı sümükləri orta 
tikiş boyu, sonra yanlara doğru kəsilir, uc beyin və görmə 
qabarlarının üzəri açılır. Uc beyin kəsilib atılır və 
qurbağanın baş beyninin beş  şöbədən ibarət olduğu 

---

 
91 
görünür (şəkil 72).  
Qurbağa alt çənəsindən ştativdən asılır və 15 dəqiqə 
şokdan çıxması üçün gözlənilir. Arxa pəncənin bar-
maqlarını 0,1%-li H
2
SO
4
 məhluluna salıb refleks müddəti 
təyin edilir. 2-3 dəqiqədən sonra görmə qabarlarının 
üzərinə NaCl kristalları qoyulur və yenidən refleks vaxtı 
müəyyən edilir. Görmə qabarlarına NaCl kristallarının 
qıcıqlandırıcı  təsiri bükmə refleksi vaxtının uzanmasına 
səbəb olur. Duz kristallarını kənar edib görmə qabarlarını 
Ringer məhlulu ilə yuduqdan 4 – 5 dəqiqə sonra refleksin 
əvvəlki vaxtı bərpa olunur. 
 
 
Şəkil 72. İ. M. Seçenovun təcrübəsinin sxemi. NaCl kristallarının 
görmə təpələrinə qoymazdan əvvəl (I) və qoyandan sonra (II). 
 
 
2. Holts təcrübəsi. Spinal qurbağa ştativdən asılır, 
pəncənin barmaqları 0,5 – 0,25%-li H
2
SO
4
  məhluluna 
 
92
salıb refleks vaxtı  təyin edilir. Sonra qurbağanın bir 
ətrafını pinsetlə  sıxıb eyni vaxtda digər arxa pəncəsini 
H
2
SO
4
  məhluluna salırlar. 2 ətrafa eyni vaxtda qıcıq 
verildikdə bükmə refleksinin ləngidiyi müşahidə olunacaq. 
Pəncəni sıxmadıqda isə turşu təsirinə qarşı bükmə 
refleksinin  əvvəlki müddəti bərpa olacaq. Bu təcrübəyə 
əsasən güman olunur ki, ləngimə hadisəsi mərkəzi sinir 
sistemində iki oyanmanın və ya daha çox oyanmaların 
toqquşması nəticəsində baş verir. 
 
İ.İ.Pavlov şərti refreksləri kəşf etdikdən sonra aydın 
oldu ki, davranış reaksiyalarının bütün mərhələlərinin 
ümdə fizioloji əsası oyanma və  ləngimə hadisələrinin 
qarşılıqlı münsibətindən ibarətdir.  
 
Şəkil 73. Holts təcrübəsi. 
 
22 saylı  iş. Mərkəzi sinir sisteminin oyanıqlığına 
kimyəvi maddələrin təsiri 
 

---

 
93 
 
Bəzi kimyəvi maddələr həm mərkəzi, həm də 
periferik sinir sisteminə təsir etməklə müəyyən neyronları 
oyadır və müəyyən sinapsları blokadaya alır. Belə ki, ad-
renalin təsirindən isə xolinergiq neyronlar oyanır; amina-
zin təsirindən isə həm mərkəzi, həm də periferik adrener-
giq sistem müvəqqəti olaraq fəaliyyətdən düşür. Strixinin 
təsiri ilə  mərkəzi sinir sisteminin oyanıqlığının yüksəlməsi 
mexanizmi ləngidici sinapsların blokadaya alınması  və 
ləngidici sinapsların oyandırıcı sinir mərkəzlərinin fizioloji 
təsiri altından çıxmasından ibarətdir. Heyvana kiçik dozada 
strixinin məhlulu yeritdikdən sonra, hətta zəif qıcıqlar belə 
şiddətli oyanmaya səbəb olur. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: iki ədəd 
qurbağa,  şüşə örtük, boşqab,  şpris, 1%-li strixinin-nitrat 
məhlulu, qayçı, pinset, mantar lövhə, pambıq.  
 
İşin gedişi: 
 Strixininin 
təsirini təcrübədə müşahidə etmək üçün 
əvvəlcə qurbağanı şüşə örtük altına qoyuruq. Sonra qurba-
ğanın pəncələrindən birinə  qıcıq veririk. Bu qıcığa qarşı 
ətrafın hərəkətini müşahidə edirik. Sonra qurbağanın dərisi 
altına, ya limfa kisəsinə 2 ml 0,1%-li strixinin-nitrat 
məhlulu yeridirik. 3 – 5 dəqiqə gözlədikdən sonra qurba-
ğanın dərisinə yüngülcə toxunuruq, yelpiklə yelləyir və ya 
boşqabın qırağını pinsetlə taqqıldadırıq. Belə zəif qıcıqlara 
qarşı intakt qurbağa reaksiya vermədiyi halda strixinin vu-
rulmuş qurbağa qüvvəli hərəkət reaksiyası ilə, hətta bütün 
bədənin əsməsi ilə cavab verəcəkdir.  
 Digər qurbağanı  şüşə örtük altına salıb yanına 
xloroformda isladılmış pambıq qoyuruq və bir neçə 
dəqiqədən sonra mərkəzi sinir sisteminin oyanıqlığı yox-
lanılır. Təcrübə göstərir ki, xloroformlu havada saxlanmış 
qurbağanın refleks reaksiyaları zəifləmiş, hətta müvəqqəti 
 
94
yox olmuşdur. Deməli, xloroform (narkotik) tənəffüs yol-
larından qanına keçib mərkəzi sinir sisteminin oyanıqlığını 
endirmişdir. 
 
23 saylı iş. Antaqonist əzələlərin resiprok sinirlənməsi 
(Şerrinqton təcrübəsi) 
 
 
Məlum olduğu kimi, bədəni təşkil edən eninə- 
zolaqlı əzələlər vəzifələrinə görə bir neçə qrupa ayrılırlar. 
Bu qruplar içərisində antaqonist əzələlər daha böyük 
maraq kəsb edir. Antaqonist əzələlər qarşı-qarşıya durub 
tamamilə əks istiqamətdə fəaliyyət göstərən əzələlərə dey-
ilir. Bu 2 qrup əzələlər arasında qarşılıqlı  əlaqə vardır. 
Belə ki, ətrafı bükən əzələlər yığıldığı zaman açıcı əzələlər 
boşalır. Antaqonist əzələlər arasında olan bu qarşılıqlı 
əlaqəyə  səbəb mərkəzi sinir sisteminə oyanma və tor-
mozlanma hadisələrinin baş verməsidir. 
 1897-ci 
ildə N.E.Vvedenski müəyyən etdi ki, sinir 
mərkəzlərindən birinin, məsələn, ön ətrafın bükücü 
əzələlərini tənzimləyən mərkəzi qıcıqlandırdıqda digər 
yarımkürələrdəki eyniadlı mərkəzin oyanıqlığı enir. Həmin 
mərkəzin antaqonisti olan mərkəzin oyanıqlığı yüksəlir. 
Beləliklə, elmdə ilk dəfə olaraq antaqonist mərkəzlərin qar-
şılıqlı  əlaqəsi, yəni respirok sürətdə  dəyişməsi faktı 
müəyyən edildi. Respirok sinirlənmə, müvafiq mərkəzlərdə 
oyanma hadisəsi baş verdiyi zaman antaqonist mərkəzdə 
ləngimə hadisəsinin əmələ gəlməsidir. 
 N.E.Vvedenski 
ilk 
dəfə resiprok sinirlənmənin 
fizioloji mexanizmini müəyyən etdi. 
 
Lazım olan material və avadanlıqlar: mioqraf, 
stimulyator, qayçı, pinset, skalpel, liqatura, ştativ, pambıq, 
fizioloji məhlul, qurbağa. 
 
İşin gedişi: Qurbağanı üzü aşağı vəziyyətdə mantar 

---