283
edilsin. Lampa işığı qıcıqlandırıcı siqnal kimi 0,5 – 1,0
saniyə cərəyandan əvvəl verilir. Lakin lampa işığı ilə
elektrik cərəyanını birlikdə verdikdə həmin refleks
alınmır.
Şəkil 152. Şərti hərəki müdafiə refleksinin yaradılma sxemi: 1- ağ
işıq; 2-göy işıq; 3-induksion cərəyanı; 4-akkumulyator; 5-ilkin və
ikincili induksion çarxlar; 6-klemmalar; 7-göy işıq açarı;
8-ağ işıq açarı.
2. Şərti göz qırpma refleksi. Şərtsiz qıcıq
məqsədilə göz istiqamətinə rezin balondan verilən hava
axını istifadə edilmişdir; şərti qıcıq isə zəng olmuşdur.
Tələbənin alt çənəsi ştativə bərkidilmiş dayağa
yerləşdirilir. 5 – 10 sm aralı gözün səviyyəsinə havanı
verən rezin balonun ucu yerləşdirilir. Hava axınının elə
gücünü tətbiq edirlər ki, şərtsiz müdafiə göz qırpma
refleksi əmələ gəlsin.
Şərti refleksi yaratmaq üçün zəngi çalırlar və 0,5 –
1,0 saniyə ərzində şərtsiz qıcıq verilir. 5 – 10 saniyə
fasilələrlə bir neçə dəfə təkrarlayırlar və şərti refleksin
əmələ gəlməsini müşahidə edirlər. Yaranmış şərti refleksi
söndürmək üçün şərti qıcıq şərtsiz qıcıq ilə
284
möhkəmləndirilməməlidir. Yəni tək o zəng səsinə qarşı
şərti göz qırpma refleksi almaq mümkün olur.
285
Yoxlama üçün suallar
1.
Reflektor nəzəriyyənin pinsipləri (İ.P.Pavlova görə).
2.
Böyük yarımkürələr qabığının funksional əhəmiyyəti.
Dekortizə edilmiş heyvanların davranışının xarak-
teristikası.
3.
Beyin yarımkürələri qabığının müxtəlif şöbələri ilə
əlaqəsi.
4.
Böyük yarımkürələr qabığının ayrı-ayrı zonalarının
əhəmiyyəti. Törənmiş potensiallar.
5.
Ali sinir fəaliyyəti əsas kimi müvəqqəti əlaqələrin
pinsipi. Qıcıqların siqnal əhəmiyyəti. Şərti reflekslərin
strukturu.
6.
Müvəqqəti əlaqələrin əmələ gəlmə şəraiti.
7.
Şərti reflekslərin təsnifatı.
8.
Şərti reflekslərin şərtsiz ləngiməsi; növləri və
əhəmiyyəti.
9.
Şərti ləngimə; növləri və əhəmiyyəti.
10.
Yuxu hadisəsi. Yuxu fazaları. Beyin kötüyündən
qalxan təsirlərin əhəmiyyəti.
11.
Güc münasibətlər qanunu.
12.
Ali sinir fəaliyyətində sistemlik. Kompleks şərti
qıcıqlar. Dinamik steriotip.
13.
Ali sinir fəaliyyətinin tipləri.
14.
Ontogenezin ilk dövrlərində mərkəzi sinir sistemi
funksiyalarının inkişafı. P.K.Anoxin nəzəriyyəsi.
15.
Uşaqlarda şərti reflektor fəaliyyətinin əmələ gəlməsi.
16.
Uşaqda şərti ləngimənin inkişafı.
17.
II siqnal sistemi funksiyasının başlanğıcı. Nitqin
inkişafı.
286
İstifadə olunan ədəbiyyat
1.
Cəfərov F.İ.. Normal fiziologiya. Təcrübə dərsliyinə aid
metodik vəsait. Bakı, 1981.
2.
Qəhrəmanov Q.M.. Normal fiziologiyadan təcrübə
dərsliyi ( I, II, III hissələr). Bakı, 1980, 1984.
3.
Практикум по физиологии. Под ред. дос. К.М.Кул-
ланды. Москва, Изд.-во «Медицина», 1970.
4.
Квасов Д.Г. и др. Руководство к практическим заня-
тиям по физиологии. М., 1977.
5.
Батуев А.С. Малый практикум по физиологии чело-
века и животных. М., 1987.
6.
Дегтярев В.П. и др. Руководство к практическим зя-
нятиям по физиологии. Москва. «Медицина, 1968,
288 с.
7.
Həsənov H.H., Hacıyev S.M., Qəribov A.İ. Mərkəzi sinir
sisteminin fiziologiyası. Bakı, Maarif, 1998, 360 s.
8.
Физиология человека. Учебное пособие в 3-х томах
(под ред. Р.Шмидта и Тевса). М., Мир, I т. 371 с., II
т., 641 с., III т. 875 с.
9.
Əliyev Ə.H., Əliyeva F.Ə., Mədətova V.M. İnsan və
heyvan fiziologiyası. I hissə, 413 s., II hissə, 599 s.
287
MÜNDƏRİCAT
Müqəddimə .................................................................................5
1 saylı iş. «İnsan və heyvan fiziologiyası»ndan aparılan
təcrübələrin təşkili, istifadə edilən məhlullar
və üsullar ......................................................................4
Fizioloji təcrübələrdə istifadə olunan üsullar ...............................5
2 saylı iş. Fizioloji təcrübədə istifadə olunan alətlər
və cihazlar....................................................................9
I Fəsil. Sinir-əzələ fiziologiyası ..................................................22
3 saylı iş. Qurbağanı hərəkətsizləşdirmə üsulları .........................25
Qurbağanın fiksə edilməsi ............................................................27
4 saylı iş. Sinir-əzələ preparatının hazırlanması və müxtəlif
üsullarla qıcıqlandırılması ............................................27
5 saylı iş. Mioqraf üçün sinir-əzələ preparatının hazırlanması
və əzələ təqəllüslərinin mioqramması ..........................33
Saya əzələ təqəllüsünün yazılması ...............................................37
6 saylı iş. Əzələ təqəllüsü hündürlüyünün qıcıq sıxlığından,
qüvvəsindən və temperaturdan asılılığı .......................38
Temperaturun əzələnin tək təqəllüsünə təsiri ...............................39
Qıcıq sıxlığının əzələnin tək təqəllüsünə təsiri.............................40
7 saylı iş. Tək əzələ təqəllüsünün hündürlüyünə yükün təsiri......41
8 saylı iş. Əzələnin yorulması. Erqoqrafiya .................................45
9 saylı iş. Sinir və əzələ lifləri ilə sinir impulslarının
nəqlolunma qanunları ..................................................50
Yoxlama üçün suallar ...................................................................54
10 saylı iş. Oyanan toxumalarda bioelektrik
hadisəsinin müşahidəsi ..............................................55
Sükunət və fəaliyyət potensialı.....................................................57
Yoxlama üçün suallar ...................................................................60
11 saylı iş. Qütbləşən və qütbləşməyən elektrodlar .....................61
Qıcıqlanma qanunları
12 saylı iş. Qıcığın qradient qanunu və akkomodasiya
hadisəsi .......................................................................63
13 saylı iş. Oyanmanın qütb qanunu ............................................64
14 saylı iş. Fizioloji elektroton .....................................................68
15 saylı iş. Pflügerin təqəllüs qanunu...........................................71
Mərkəzi sinir sistemi ....................................................................76
288
16 saylı iş. Refleks və refleks qövsünün təhlili ............................77
17 saylı iş. Silmə, bükmə onurğa beyni reflekslərinin
müşahidəsi ................................................................80
İnsanda onurğa beyni refleksləri...............................................81
18 saylı iş. İnsanda diz və aşil refleksləri.....................................82
19 saylı iş. Oyanmanın onurğa beynində
irradiasiyası–yayılması ..............................................84
20 saylı iş. Refleks müddəti və onun təyini..................................85
21 saylı iş.Onurğa beyin reflekslərinin ləngiməsi ........................87
22 saylı iş. Mərkəzi sinir sisteminin oyanıqlığına
kimyəvi maddələrin təsiri ..........................................90
23 saylı iş. Antaqonist əzələlərin resiprok sinirlənməsi
(Şerrinqton təcrübəsi) ...............................................92
24 saylı iş. Deserebrasiya qıcığı, boyun və labirint refleksləri ......... 94
25 saylı iş. Heyvanlarda beyinciyin çıxarılmasının nəticələri .......... 96
26 saylı iş. Qurbağanın beyin yarımkürələrinin çıxarılması ........98
Yoxlama üçün suallar ...................................................................99
27 saylı iş. Elektroensefaloqrafiya ...............................................99
28 saylı iş. Xroniki eksperimentdə heyvanın öz-özünü
qıcıqlandırma prosesi (c. Olds təcrübəsi) .................104
Yoxlama üçün suallar ...................................................................105
II Fəsil. Daxili sekresiya vəzləri.................................................106
29 saylı iş. Qurbağanın göz bəbəyinə adrenalin
və asetilxolinin təsiri..................................................108
30 saylı iş. Dəri piqmentinə hipofiz və böyrəküstü vəzin
hormonlarının təsiri ...................................................108
31 saylı iş. İtlərdə mədəaltı vəzinin çıxarılması və nəticələri.......114
32 saylı iş. Qanda şəkər miqdarına insulinin təsiri.......................118
III Fəsil. Qan ............................................................................... 121
33 saylı iş. Müxtəlif heyvanlarda qanalma üsulları və
qanın morfoloji tərkibinin müşahidəsi.......................126
34 saylı iş. Analiz üçün qanın alınması........................................129
35 saylı iş. Eritrositlərin müxtəlif heyvanlarda görünüşü
və sayılması ...............................................................130
36 saylı iş. Eritrositlərin avtomatik sayılması ..............................133
37 saylı iş. Eritrositlərin çökmə sürətinin (EÇS) təyini................135
Yoxlama üçün suallar ...................................................................138
38 saylı iş. Hemoqlobinin miqdarının təyini ................................138
289
39 saylı iş.Qanın rəng göstəricisinin hesablanması......................140
40 saylı iş. Hemoqlobinin spektral təyini.....................................142
41 saylı iş. Fotoelektrokalorimetrin köməyilə hemoqlobinin
miqdarının təyini (ekspres metod) ............................145
42 saylı iş. Ağ qan cisimciklərinin (leykositlərin)
sayılması və leykoformula.........................................147
43 saylı iş. Trombositlərin sayılması............................................149
44 saylı iş. Qanın laxtalanma müddətinin təyini ..........................150
Yoxlama üçün suallar ...................................................................154
45 saylı iş. Qan qruplarının təyini və köçürülməsi.......................155
46 saylı iş. Eritrositlərdə rezus amilinin (Rh) təyini.....................159
Yoxlama üçün suallar ...................................................................161
IV Fəsil. Qan dövranı .................................................................162
47 saylı iş. Qurbağa ürəyi fəaliyyətinin müşahidəsi və
qrafik qeydi.................................................................164
48 saylı iş. Ürək fəaliyyətinin avtomatizmi..................................167
49 saylı iş. Ürək fəaliyyətinin humoral tənzimi ...........................173
50 saylı iş. Ürək fəaliyyətinin sinir tənzimi .................................177
51 saylı iş. Ürək fəaliyyətinin reflektor tənzimi...........................179
52 saylı iş. Elektrokardioqrafiya ..................................................185
53 saylı iş. Ürək tonlarına qulaq asılma .......................................190
V Fəsil. Qanın damarlarda hərəkəti .........................................192
54 saylı iş. Kapilyar qan dövranının müşahidəsi..........................192
55 saylı iş. Adrenalinin damar fəaliyyətinə təsiri.........................198
Yoxlama üçün suallar ...................................................................200
56 saylı iş. İstiqanlı heyvanlarda qan təzyiqinin müşahidəsi .......201
57 saylı iş. Arterial nəbzin qeydi (sfiqmoqrafiya)........................205
58 saylı iş. İnsanda qan təzyiqinin ölçülməsi ...............................208
59 saylı iş. Damar fəaliyyətini tənzim edən hərəki sinirlər ..........211
VI Fəsil. Tənəffüsün fiziologiyası ..............................................214
60 saylı iş.Tənəffüs hərəkətlərinin qeyd edilməsi ........................216
61 saylı iş. Ağciyərlərin həyat tutumunun ölçülməsi ...................220
62 saylı iş. Tənəffüs zamanı ağciyərlərin həcminin dəyişməsi
(Dondersin təcrübəsi) ..............................................224
63 saylı iş. Qabırğaarası əzələlərin tənəffüs üçün əhəmiyyəti......227
VII Fəsil. İfrazat .........................................................................229
64 saylı iş. Kəskin təcrübədə diurezin öyrənilməsi ......................231
VIII Fəsil. Həzmin fiziologiyasına aid laboratoriya işləri.......234
290
65 saylı iş. İtlərdə tüpürcək ifrazının müşahidəsi.........................234
66 saylı iş. İnsanda tüpürcəyin ifrazının müşahidəsi....................238
67 saylı iş. Tüpürcəyin tərkibi və xassəsi.....................................240
68 saylı iş. V.A.Basov üsulu ilə itlərdə mədə fistulasının
qoyulması ..................................................................242
69 saylı iş. Qastrotomiya edilmiş it üzərində Pavlovun ikinci
əməliyyatı .................................................................244
70 saylı iş. Mədə-bagırsaq sisteminin motor funksiyası ..............248
71 saylı iş. Bağırsaq selikli qişasından maddələrin
qana və limfaya sorulmasının müşahidəsi .................254
Maddələr və enerji mübadiləsi. Qidalanma .............................257
72 saylı iş. Cədvəl üzrə əsas mübadilənin təyini..........................258
IX Fəsil. Sensor sistem ...............................................................263
73 saylı iş. Taktil hissiyyat...........................................................264
Bəbək refleksinin müşahidəsi. ...................................................265
74 saylı iş. Adrenalin və atropinin bəbəyə təsiri ..........................265
75 saylı iş. Qurbağanın yarımdairəvi kanallarının
bədənin müvazinətinin ənzimində rolu......................267
76 saylı iş.Qıcığın qüvvəsi və hissiyyatın intensivliyi
arasındakı asılılığın təyini
(Veber-Ffexner qanunu) ............................................267
77 saylı iş. Dad hissiyyatının öyrənilməsi....................................269
78 saylı iş. Görmə itiliyinin təyini................................................270
79 saylı iş. Gözün torluk qişasında kor ləkənin nümayişi ............270
X Fəsil. Ali sinir fəaliyyəti (ASF)...............................................272
80 saylı iş. İtdə tüpürcək ifrazı refleksinin müşahidəsi ................274
81 saylı iş. Şərti qida refleksinin yaradılma üsulu........................275
82 saylı iş. Siçovulda şərti müdafiə refleksinin yaradılması ........278
83 saylı iş. Şərti refleksin insanda yaradılması ............................279
Yoxlama üçün suallar ...................................................................281
İstifadə olunan ədəbiyyat ...........................................................282
291
Çapa imzalanmışdır: 24.11.2008.
Formatı 60x84 1/16.
Həcmi 18,0 ç.v. Sayı 300.
«Bakı Universiteti» nəşriyyatı,
Bakı ş., AZ 1148, Z.Xəlilov küçəsi, 23.
Dostları ilə paylaş: |