Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
263
Cədvəl c 
Əsas mübadilənin çəkiyə görə təyini (2-ci rəqəm) 
Qadınlar Kişilər  
Ç
əki, 
kq 
kkal 
Ç
əki, 
kq 
kkal 
Ç
əki, 
kq 
kkal 
Ç
əki, 
kq 
kkal 
45 1085 68 1305 46  699  72 1057 
46 1095 70 1325 48  727  74 1084 
47 1105 72 1344 50  754  76 1112 
48 1114 74 1363 52  782  78 1139 
50 1133 76 1382 54  809  80 1167 
52 1152 78 1401 56  837  82 1194 
54 1172 80 1420 58  864  84 1222 
56 1191 82 1439 60  892  86 1249 
58 1210 84 1458 62  919  88 1277 
60 1229 86 1478 64  947  90 1304 
62 
1248 
  66 
974 
  
64 1267   
  68 1002   
 
66 1286   
  70 1029   
 
 
Cədvəl ç 
Sutka ərzində çəkidən asılı olaraq  
uşaqlarda əsas mübadilənin miqdarı 
kkal kkal  kkal 
Ç
əki, kq 
oğ
la
n
 
q
ızlar 
Ç
əki, kq 
oğ
la
n
 
q
ızlar 
Ç
əki, kq 
oğ
la
n
 
q
ızlar 
3 150 136 14 700  687 30 1140 1063 
4 210 205 15 725  718 32 1190 1101 
5 270 274 16 750  747 34 1230 1137 
6 330 336 17 780  775 36 1270 1173 
7 390 395 18 810  802 38 1305 1207 
8 445 448 19 840  827 40 1340 1241 
9 495 496 20 870  852 42 1370 1274 
10 545 541 22 910  898 44 1400 1305 
11 590 582 24  980  942   
 
 
12 625 620 26 1070  984   
 
 
 
264
13 665 665 28 1100 1025   
 
 
 
2.  İnsan bədənində maddələr mübadiləsinin enerjisi 
istiliyə çevrilir və onu əhatə edən mühitə  dəri vasitəsilə 
verilir. Buna görə insan bədəninin 1m
2
  səthində  əsas 
mübadilənin  əhəmiyyəti böyük rol oynayır. Müxətlif 
insanlarda bu qərəm müxtəlifdir. 10 – 12 yaşlı məktəbli 1m
2
 
sahəsindən 1236 (oğlan) və 1200 (qız) kkal istilik sutka 
ərzində boşaldır; 18 – 20 yaş dövründə 984 – 912 kkal/m
2
, 
20-40 yaş dövründə 948 – 888 kkal/m
2
 sutka ərzində.  
 
Tələbinin 1m
2
  səthində  əsas mübadiləni sutka ərzində 
təyin etmək üçün öncə alınan rəqəmləri istifadə edirik. 
 
Tələbənin ümumi səthini homoqram vasitəsilə 
tapırıq (şəkil 146a). Tələbənin boyu 160 sm, çəkisi 60 kq 
olarsa, onun bədən səthi 1,59 m
2
 olacaq. Tələbənin  əsas 
mübadiləsi=984kkalx1,59=1564,56kkal sutka ərzində 
normadır. 
 
Şəkil 146 a. Çəki və boyuna görə bədən səthinin  
təyini üçün homoqram. 

---

 
265
Cədvəl d 
Uşaqlarda bədən səthi və çəkisi 
Yaş, illər Çəki, kq 
Bədən səthi, m
2 
1 10 
0,55 
5 17 
0,79 
8 24 
1,00 
11 31 
1,19 
14 40 
1,41 
 
 
Uşaqlarda 1m
2
  bədən səthində  əsas mübadilənin 
miqdarını tapıb yaşlıların 1m
2
  bədən səthindəki  əsas 
mübadilə ilə müqayisə edirlər. 
 
 
 
266
IX FƏSİL 
 
SENSOR SİSTEM 
 
 Bizi 
əhatə edən aləmin obyektiv varlığını  əks 
etdirən hiss orqanları (görmə, eşitmə, qoxu, dad, dəri) öz 
funksiyasını, ancaq beyin və xüsusən onun qabığı normal 
işlədikdə yerinə yetirə bilər. 
 Xarici 
aləmdəki  əşyalar və hadisələr haqqında 
beynə  məlumat gəlməsi üçün başlanğıc proses 
reseptorların  – hissi sinir uclarının  – oyanmasıdır. Hər 
hansı oyanma reseptordan beyin qabığına gəlib çatmaq 
üçün afferent yolları qət etməli, bu yolları təşkil edən sinir 
hüceyrələrinin birindən digərinə ötürülməlidir. Lakin 
afferent sistemin işi sinir impulsunu beyinə  gətirməklə 
məhdudlaşmır. Bu sistemin hər bir şöbəsi qəbul edilən 
impulsun analizində  iştirak edir. Sinir impulsu analizinin 
ən ali forması isə baş beyin yarımkürələri fəaliyyətinə aid 
fizioloji hadisədir. 
 
Qıcıqları  qəbul edən və oyanmaları keçirməkdə 
iştirak edən bütün neyronların məcmusunu, həmçinin baş-
beyin yarımkürələri qabığının duyğu hüceyrələrini 
İ.P.Pavlov bir sistemə daxil edərək analizator 
adlandırmışdır. Reseptorlar analizatorların mühiti hissələri 
hesab olunur. Afferent neyronlar və aparıcı yollar 
analizatorların ötrücü şöbələrini təşkil edir. Reseptorlardan 
oyanmanı  qəbul edən beyin yarımkürələri qabığı sahələri 
isə analizatorların mərkəzi şöbəsi hesab olunur. 
 
Orqanizmin daxili mühitinin və daxili üzvlərinin 
fəaliyyəti ilə  əlaqədar fəaliyyət göstərən reseptorlara 
interoreseptorlar,  əzələlərin və  vətərlərin funksional 
vəziyyətinin dəyişməsilə oyanan, habelə bədənin vəziyyəti 

---

 
267
(pozası) və  hərəkətilə  əlaqədar fəaliyyət göstərən 
reseptorlara proprioreseptorlar, xarici mühit amillərinin 
təsirilə oyanan reseptorlara isə eksteroreseptorlar deyilir. 
Görmə, qoxu, eşitmə reseptorları orqanizmdən uzaq mə-
safədə olan cisimlər təsirilə oyandığına görə distant 
reseptorlar, yaxın məsafədəki qıcıq amili təsirindən oyanan 
reseptorlar isə kontakt reseptorlar adlanırlar. 
 Filogenez 
və ontogenez prosesində reseptorların 
uyğunlaşdığı 
qıcıqlar adekvat və ya spesifik 
qıcıqlandırıcılar adlanır.  İnadekvat qıcıqlara reseptorlar 
uyğunlaşmır; onlar konkret analizatorların spesifik 
funksiyasını qiymətləndirmə kriteriyası kimi götürülə 
bilməz. 
 
 
73 saylı iş. Taktil hissiyyat 
 
 
Dəridə taktil və ya təmas, təzyiq, ağrı  və  hərarət 
hissiyyatını  qəbul edən reseptorlar yerləşir. Taktil 
reseptorlar bədəndə qeyri-bərabər səpələnərək,  ən çox 
barmaqların və dodaqların ucunda (Merkel diyircəyindən), 
ayaqaltında, dilin ucunda, az miqdarda isə  bədənin arxa 
səthində yerləşir. 
 Taktil 
reseptorları Meysner, təzyiq reseptorları isə 
Paççini, istilik reseptorları Puffini cisimciklərində olur. 
Krauze kolbacıqlarında soyuqluq reseptorları, təmas 
reseptorları rolunu isə qalın mielin lifləri oynayır. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: esteziometr 
(Veber sirkulu). 
 
İşin gedişi: Dəri hissiyyatı Frey esteziometri 
vasitəsilə  də ölçülür. Tələbə stulda oturur və gözünü 
yumur. Eksteriometrin iti ucu ilə  dərinin müxtəlif 
 
268
sahələrinə toxunulur. Esteriometrin ayaqcığını  tədricən 
hərəkət etdirərək hər dəfə 1 mm üzrə məsafədə əvvəlcədən 
nəzərdə tutulmuş dərinin müxtəlif sahələrinə toxundurulur. 
Tələbənin ilk dəfə  hər 2 ayaqcığını  dərinin hansı 
nahiyəsinə  və hansı  məsafədə, toxunduqdan sonra 
hissiyyatın baş verməsi anını qeyd edirlər. Alınan 
nəticələri cədvəldə əks edirlər. 
 
Şəkil. Esteriometr (Veber sirkulu). 
 
Cədvəl 13 
Dəri nahiyələri Məkan hissetmənin qapısı (esteriometrin 
ayaqcıqlarının arasındakı məsafə) 
Əl barmağı 
 
Ovcun içi 
 
Boyun  
Bel  
Burun  
 
Bəbək refleksinin müşahidəsi 
 
 
74 saylı iş. Adrenalin və atropinin bəbəyə təsiri 
 
 
Quzehli qişanın ortasında yerləşən məsaməyə 
(dəlik) bəbək deyilir. İşıq şüaları bu dəlikdən keçərək gö-

---