Mavzu: Nitrat kislota ishlab chiqarish, fosfatlar ishlatinilishi va olinishi Reja

Mavzu: Nitrat kislota ishlab chiqarish, fosfatlar ishlatinilishi va olinishi

Reja:

1. 
   Nitrat kislota haqida umumiy tushuncha
   
2. 
   Kislota ishlab chiqarish
   
3. 
   Fosfatlar haqida umumiy tushuncha
   
4. 
   Fosfat kislotalar olinishi va ishlatilishi
   

Nitrat kislota HNO₃ - kuchli bir asosli kislota. Suvsizi beqaror suyuklik. Mol.m. 63,016. Suvsiz Nitrat kislotaning suyuqlanish temperaturasi — 41,59 °C, qaynash temperaturasi 84 °C, zichligi - 1,513 g/sm³. Nitrat kislota suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Suvsiz Nitrat kislota (98—100%li) xona haroratida tutab parchalanadi, bunda hosil boʻlgan NO₂ dan havo sariq tusga kiradi.
Nitrat kislota qaynatilganida ham parchalanadi:
4���3⟶4��2↑+2�2�+�2↑
Amalda zichligi 1,44 g/sm³ boʻlgan 63—65% li konsentrlangan kislota ishlatiladi. Nitrat kislota — kuchli oksidlovchi. Shu sababli metallarga taʼsir ettirilganda vodorod ajralib chiqmaydi. Konsentrlangan nitrat kislota qaytarilish mahsuloti har xil bo’lishi mumkin. Unga odatdagi sharoitda Fe, Al, Cr, Au va Pt ta’sir etmaydi. Cu, Ag va Ag ni eritib, o’zi NO₂ ga qadar qaytariladi. Sn, As, P, B kislotalarigacha oksidlanadi:
��+4���3→ ���2⋅�2�+4��2+�2�
Suyultirilgan nitrat kislotaning oksidlovchilik xossasi juda kuchli, ozi esa NO, NH₄NO₃ va boshqa mahsulotlargacha qaytariladi:

• 
  3Cu + 8HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 2NO + 4H₂O
  
• 
  4Mg + 10HNO₃ = 4Mg(NO₃)₂ + NH₄NO₃ + 5H₂O
  
• 
  PbS + 8HNO₃ = 3PbSO₄ + 4H₂O + 8NO
  
• 
  3HCl + HNO₃ = 2H₂O + 2Cl₂ + NOCl
  

Platina ham zar suvida (3HCl*HNO₃) eriydi.

• 
  3Pt + 4HNO₃ + 12HCl= 3PtCl₄ + 4NO + 8H₂O
  

Eng muhimi nitrat kislotaning metallar bilan reaksiyasida vodorod ajralmaydi. Agar nitrat kislotaga metallmaslar ta’sir ettirilsa metallmaslar kislotalargacha oksidlanadi:

• 
  S+6HNO₃(kons)=H₂SO₄+6NO₂ +2H₂O
  

Suyultirilgan nitrat kislota fosforni ortofosfat kislotagacha oksidlaydi:

• 
  3P+5HNO₃+2H₂O=3H₃PO₄+5NO
  

Uglerod nitrat kislota ta’sirida CO₂ gacha oksidlanadi:

• 
  3C+4HNO₃=3CO₂ +2H₂O+4NO
  

Nitrat kislota tuzlari suvda yaxshi eriydigan oq qattiq moddalar. Ular selitralar deyiladi. NaNO₃ - natriyli, KNO₃ - kaliyli, Ca(NO₃)₂ - kalsiyli, NH₄NO₃ - ammoniyli selitradir. Tuzlarining parchalanishi 3 xil: Eng aktiv metallarning (magniydan chapda turgan) nitratlari parchalansa nitritlar va kislorod hosil bo’ladi:

• 
  2KNO₃ = 2KNO₂ + O₂
  

Agar metallning aktivligi kamroq va metall Mg va Cu orasida joylashgan bo’lsa bu metallarning nitratlari parchalanishida metal oksidi, NO₂ va kislorod hosil bo’ladi. 2Zn(NO₃)₂ = 2ZnO + 4NO₂ + O₂ Agar metallar aktivligi kam bo’lsa, nitratlarning parchalanishida metallning o’zi, NO₂ va kislorod hosil qiladi:

• 
  2AgNO3= Ag + 2NO2 + O2
  

Hg(NO3)2= Hg + 2NO2 + O2
Konsentrlangan nitrat kislota (HNO₃) bilan xlorid kislota (HCl) aralashmasi, 1 hajm nitrat kislotaga 3 hajm xlorid kislota qoʻshilsa, "zar suvi" deb ataladigan kuchli oksidlovchi hosil bo'ladi:

• 
  HNO₃ + 3HCl = Cl₂ + NOCl + 2H₂O
  

Bu aralashma oltin va platinani hamda kislotalarda erimaydigan baʼzi metallarni eritadi. Labaratoriyada nitrat kislotaning tuzlariga yuqori konsentrasiyali sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi:

• 
  2NaNO3 + H2SO4=Na2SO4 + 2HNO3 Nitrat kislota
  

Sanoat miqyosida nitrat kislota olish uchun asosiy xom ashyo ammiak va havo hisoblanadi:

• 
  4NH3+5O2=4NO+6H2O
  
• 
  2NO+O2=2NO2
  

Oksidlanish jarayoni 900 °C da Pt-Rh katalizatori ishtirokida olib boriladi. Boshqacha usulda azot va kisloroddan azot(II) oksidi, so’ngra uni NO₂ gacha oksidlanishi ham mumkin. Hosil bo’lgan azot(IV) oksidi kislorod ishtirokida suvda eritiladi:

• 
  4NO2+O2+2H2O = 4HNO3
  

Azotli o’g’itlar. O’g’itlatlar sifatida kalsiy nitrat – Ca(NO3)2 ishlatiladi. Ohakni nitrat kislota bilan neytrallash natijasida olinadi. Natriy nitrat – NaNO₃ chili selitrasi deyiladi. Tabiiy holda faqat Chilida juda katta zahira holda uchraydi. Kaliyli selitra - KNO₃ hind selitrasi deyiladi. Suniy ravishda kaliy xlorid va natriy nitrat ta’siridan olinadi. Ammoniyli selitra - NH₄NO₃ ham ko’p ishlatiladi. Konsentrlangan Nitrat kislota portlovchi moddalar, sulfat va fosfat kislotalar, aromatik nitrobirikmalar, boʻyagichlar olishda ishlatiladi. Nitrat kislota bugʻi nafasga tegsa za-harlaydi, terini kuydiradi. Konsentrlangan Nitrat kislota organik moddalarga tekkanda portlaydi va yongʻin chiqadi.