77
Şəkil 62. Maksimum qüvvəli cərəyanın təsiri.
(Şərti işarələr 60-cı şəkildəkinin eynidir).
Qüvvətli cərəyanla qalxan istiqamətdə dövrə bağ-
lanan momentdə oyanma qabiliyyəti anod mühitinə paralel
gedir, ona görə də təqəllüs alınmır, ani momentdə təqəllüs
alınır, çünki paralel nöqtədə katod mühitində əzələdən
uzaqdır.
Şəkil 63. Qütbləşən elektrodlar.
78
Mərkəzi sinir sistemi
Mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrini əmələ
gətirən sinir toxumalarının ən kiçik struktur və funksional
vahidi sinir hüceyrəsi – neyronudur. Beyin çox sadə və
mürəkkəb funksiyalar yerinə yetirir.
Mərkəzi sinir sistemi 2 böyük şöbəyə – baş beyin
və onurğa beyninə ayrılır. Onurğa beyini onurğa
kanalında, baş beyin kəllə qutusunda yerləşir. Sinir sis-
teminin təkamülü heyvanın inkişaf dərəcəsini göstərir.
Sinir sisteminin təkamülü 4 mərhələ keçmişdir: 1) səpkin
sinir sistemi (hidrada); 2) sapa oxşar sinir sistemi (me-
duzalarda); 3) düyün şəkilli sinir sistemi (yastı, sap,
həlqəvarı qurdlar, buğumayaqlılar, malyuskalar və s.); 4)
boru şəkilli sinir sistemi. Boru şəkilli sinir sistemi xordalı
heyvanlarda təsadüf edilir.
Mərkəzi sinir sistemi insan və heyvan orqanizminin
bütün hüceyrə, toxuma və orqanlarını funksional vahid
sistemdə birləşdirir. Mərkəzi sinir sistemi reseptorlar
vasitəsilə orqanizmin daxilində və xarici mühitdə baş
verən dəyişiklikləri qəbul edir, orqanizmlə xarici mühitin
qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Belə əlaqə sadə reflektoru
və mürəkkəb davranış, psixi fəaliyyətin formalaşması yolu
ilə həyata keçirilir.
Belə ki, beyinə çatmış hissi oyanmalar qavranılır –
sintez və analiz edilir. Qavranış prosesi seçici və
məqsədyönlüdür. Belə ki, hissi sinir uclarında baş verən və
mərkəzi sinir sisteminə çatdırılan saysız-hesabsız və
müxtəlif siqnallara (efferent impulslar) seçici cavab verilir.
Hər hansı siqnala qarşı beyinin cavabı onu əmələ gətirdiyi
və hərəki sinirlərlə üzv və toxumalara göndərdiyi efferent
impulsların – «əmrlərin» sayəsində baş verir. Deməli,
79
orqanizmin bütün üzv və sistemlərinin fəaliyyəti mərkəzi
sinir sisteminin müntəzəm və dəqiq nəzarəti altındadır.
Mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini öyrənmək
üçün bir neçə üsullardan istifadə edilir:
1) Ekstirpasiya üsulu mərkəzi sinir sisteminin
ayrı-ayrı şöbələrinin cərrahi yolla kəsib götürülməsinə
deyilir. Məsələn, onurğa beyninin vəzifəsini öyrənmək
üçün onu uzunsov beyindən ayırırlar və s.;
2)
Qıcıqlandırma üsulu ilə mərkəzi sinir sis-
teminin fəaliyyətini tədqiq etmək üçün mərkəzi sinir sis-
teminin ayrı-ayrı hissələrinə elektrik və ya kimyəvi
maddələrlə təsir edirlər. Qıcıqlandırma zamanı əmələ
gələn dəyişiklikləri müşahidə edirlər;
3) Elektrofiziloji tədqiqat üsulu, mərkəzi sinir siste-
mində cərəyan edən elektrik hadisələri prinsipinə əsaslanır;
4) Mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini tədqiq etmək
üçün şərti və şərtsiz refleks üsulundan istifadə edirlər;
5) Elektroensofoloqrafiya, steriotaksis cihazı,
mikroelektrod texnikası və s. istifadə üsulları.
16 saylı iş. Refleks və refleks qövsünün təhlili
Əsas məqsəd refleks qövsünün hər hansı şöbəsinin
pozulması zamanı refleksin həyata keçirilə bilmədiyini is-
bat etməkdir. Refleks qövsündə mərkəzi sinir sisteminin
müxtəlif şöbələri iştirak edir. Beyinin fəaliyyətini
öyrənmək üçün onurğa beyni refleksləri və refleks
qövsünün morfoloji quruluşu təcrübə yolu ilə analiz
edilərək öyrənilir.
Orqanizmin xarici və daxili qıcıqlara mərkəzi sinir
sisteminin iştirakı ilə verdiyi cəld cavaba refleks deyilir.
80
Refleksin mərkəzi sinir sisteminin nəzarəti altında keçdiyi
yola refleks qövsü deyilir. Refleks qövsü iki və üç ney-
ronlu olur. Refleks qövsü aşağıdakı hissələrdən ibarətdir
(şəkil 64):
Şəkil 64. Refleks qövsünün sxemi: 1-reseptor;
2-afferent sinir lifi; 3-mərkəz; 4-efferent lif;
5-işcil üzv; 6-dönən afferentasiya.
1. Reseptor (mühiti hissə);
2. Afferent və ya hissi sinir, duyğu yolu və ya
mərkəzəqaçan sinir afferent neyron;
3. Mərkəzi sinir sisteminin bir hissəsi;
4. Efferent və ya hərəki sinir. Mərkəzəqaçan sinir;
5. Effektor və ya işçi orqan (əzələ, vəzi).
6. Dönən afferentasiya (P.K.Anoxinə görə dönən
əlaqələr).
Hər bir refleks müəyyən reseptorun qıcıqlanması
ilə başlayır. Qıcıqlanma reseptorlarda oyanma əmələ
gətirir; oyanmalar afferent sinir lifləri və ya afferent ney-
ronu ilə mərkəzi sinir sisteminə nəql olunur. Burada oy-
anmalara müvafiq əmələ gələn sinir impulsları efferent
sinirlər, efferent neyron vasitəsilə işçi üzvlərinə nəql ol-
unur. Bu zaman həmin üzvlərin fəaliyyəti dəyişir, yəni
81
əzələlər təqəllüs edir, vəzilər şirə ifraz edir və s.
Reflekslər orqanizmin halından, mərkəzi sinir sis-
teminin funksional vəziyyətindən, qıcıqlandırıcı amillərin
ritmi və qüvvəsindən asılı olaraq dəyişir.
Şəkil 65. 2- və 3-neyronlu reflektor qövsünün sxemi.
I-reseptor; II-afferent yol; III-mərkəzi sinir sistemi;
IV-efferent yol; V-effektor (işçi üzv). A-ikineyronlu qövsün sxemi; B-
üçneyronlu qövsün sxemi. 1-reseptor; 2-afferent yol;
3-onurğa beyin qanqlionu; 4-onurğa beyin; 5-ara neyron;
6-efferent neyronun hüceyrə cismi.
Lazım olan vəsait: Ştativ, mantar lövhə, qayçı,
pinset, sancaqlar, su, kimyəvi stəkan, 0,5% sulfat tur-
şusunun zəif məhlul (0,1 – 0,5-%-li H
2
SO
4
), qurbağa.
İşin gedişi:
1.Reseptorların refleks reaksiyasında əhəmiyyətini
öyrənmək üçün ştativdən asılmış spinal qurbağanın arxa
ətraflarından birinin barmaqları 0,5%-li H
2
SO
4
məhluluna
salıb bükmə refleksini müşahidə edirik; sonra həmin
ətrafın dizdən aşağı dərisini soyub, turşuya salırıq.
Təcrübədən görünür ki, dərisi olan ətraf qıcığa qarşı
bükmə refleksi ilə cavab verir, dərisi soyulan pəncə reak-
siya vermir.
82
2. Efferent sinirin refleksdə rolunu müşahidə etmək
üçün ətraflardan birinin oturaq siniri kəsilir. Siniri kəsilmiş
ətrafda əzələlərin tonusu itir. Həmin ətrafı 0,5%-li sulfat
turşusuna saldıqda bükmə refleksi müşahidə olunmur.
3.
İynəni spinal qurbağanın onurğa kanalına salıb, o
tərəf bu tərəfə tərpətməklə refleks qövsünün mərkəzi
hissəsini pozurlar. Bu əməliyyatdan sonra heç bir refleks
reaksiyası müşahidə olunmur.
17 saylı iş. Silmə, bükmə onurğa beyni reflekslərinin
müşahidəsi
Sadə onurğa beyni refleksini müşahidə etmək üçün
qurbağalardan istifadə edirlər. Bu məqsədlə qurbağanın üst
çənə ilə birlikdə başını kəsib atırıq. Sonra alt çənə prepa-
ratını ştativdəki qarmağa keçirib asırıq. Onurğa beyni
reflekslərini heyvan şok vəziyyətindən çıxdıqdan sonra
öyrənmək lazımdır. Spinal qurbağa üzərində adətən,
bükmə və silmə reflekslərini öyrənirlər.
Lazım olan vəsait: ştativ, qayçı, 0,5 və 1%-li sul-
fat turşusu məhlulları, 0,5%-li novakain məhlulu, xloro-
form, filtr kağızı, mantar lövhə, sancaqlar, içində su olan
stəkan, iki ədəd kimyəvi stəkan, çəkic.
İşin gedişi:
Bükmə refleksini müşahidə etmək üçün əvvəlcə
spinal qurbağanı ştativdən asırıq. Sonra arxa ətraf barmaq-
larını pinsetin ucu ilə sıxır, ya da sulfat turşusu məhlulu
(0,5 və 1a 1%-li məhlul) olan stəkana daxil edirik. Bu
qıcıqlardan hər birinin təsirinə qarşı ətraf əzələlərinin
təqəllüsü bukmə refleksi müşahidə edilir (şəkil 66).
Dostları ilə paylaş: |