Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
234 
 
gərginliyin rəqslərini    
 
 
   qədər  qabaqlayır (şəkil 269).  
                                                                                                                 
                  
 
 
                                                                                               
                                                                                                                             
                                                                                              
                                                                                                     t      
      
 
                                                                                                                                                                                                
                                           Şəkil 269. 
 
Cərəyan  şiddətinin  amplitud  qiymətinin   
 
     
 
  
 
  ifadəsini          
 
 
   
 
 
 
 
   şərtini qəbul etməklə, Dövrə hissəsi  üçün Om qanununa oxşar olaraq,     
 
 
 
 
 
 
 
    kimi   də  yazmaq olar.   
Burada      
 
   
 
 
 
 
     –   tutum müqaviməti adlanır.  
İfadədən    tutum    müqavimətinin  kondensatorun    tutumu  ilə  tərs      
mütənasib  olduğu   görünür:    
 
     
 
 
 .   Aydındır  ki,  belə  olan  halda  tutum 
müqavimətli  elektrik  dövrəsində  cərəyan  şiddəti  kondensatorun  tutumu  ilə 
düz  mütənasib  olacaqdır  (      ),    yəni  dövrəyə  qoşulmuş    kondensatorun 
tutumu nə qədər böyük olarsa, eyni bir gərginlikdə dövrədəki cərəyan şiddəti də  
o qədər böyük olar.  
 
Tutum müqaviməti həm də cərəyanın tezliyi  ilə tərs mütənasibdir. 
 
İnduktiv müqavimət.
     
Dəyişən   cərəyan  dövrəsinə   qoşulmuş   kondensator   cərəyan   şiddətini 
dəyişməklə  müəyyən  müqavimət  yarada  bildiyi  kimi,  belə  dövrədə  sarğacın 
olması da induktiv müqavimət adlanan müqavimət  
yaradır.  
 
Tutaq   ki,  sarğac   olan   dəyişən   cərəyan  
dövrəsindən       
 
     
 
     qanunu  ilə dəyişən   
cərəyan   axır  (şəkil  270).  Öz  –  özünə  induksiya  
hadisəsinə   əsasən   sarğacda   yaranan  induksiya                 Şəkil 270. 
e.h.q.  bu  halda     

---

 
235 
 
                   
  
  
     
 
      
 
     
 
  
 
    
 
  
 
     
 
   olar.     
 
         olduğunu   nəzərə  almaqla,  sarğacın  uclarındakı  gərginlik üçün     
                  
 
  
 
     
 
     
 
  
 
      
 
   
 
 
      
 
      
 
   
 
 
    alarıq.  
Burada   
 
   
 
  
 
   -   gərginliyin amplitud qiymətidir.   
Məlum olur ki,  sarğac olan dəyişən cərəyan dövrəsində gərginlik rəqsləri       
     
 
      
 
   
 
 
  
 
qanunu üzrə baş verir, yəni bu rəqslər cərəyan şiddətinin 
rəqslərini 
 
 
   qədər  qabaqlayır.  Başqa  sözlə  desək,  belə  dövrədə  cərəyan 
şiddətinin rəqsləri gərginlik rəqslərindən  
 
 
   qədər  geri qalır (şəkil 271). 
                                                                                     
                                                                                                                               
              
 
 
                                                                                                           
                
 
 
                                                                                                     t 
   
                                              Şəkil 271. 
 
 
 
   
 
  
 
        ifadəsindən     
 
  
 
 
 
 
 
        alınır.    Bu  halda  da     
 
   
 
   
işarələməsi   qəbul    etməklə,   sonuncu    ifadəni   Om  qanununa   oxşar  olaraq,      
 
 
  
 
 
 
 
    
kimi də yazmaq olar.    
Burada     
 
   
 
     -  induktiv müqavimət adlanır.  
Göründüyü  kimi,  induktiv  müqavimət  sarğacın  induktivliyi  ilə  düz 
mütənasibdir:    
 
     .  Belə  olan  halda  dövrədəki  cərəyan  şiddəti  induktivliklə   
tərs    mütənasib  olmalıdır  (     
 
 
 
),    yəni  eyni  gərginlik  mənbəyinə  qoşulmuş 
sarğacın induktivliyi  böyük olduqca, dövrədəki cərəyan şiddəti kiçik olur.  
Məlum  olur  ki,  aktiv  müqavimətdən  fərqli  olaraq,  həm  tutum,  həm  də 
induktiv müqavimət dəyişən cərəyanın tezliyindən asılıdır.  
 
 
Rezonans.
  Mexaniki  rəqslərdə  olduğu  kimi,  elektrik  dövrəsində  də 
məcburi  rəqslər  halında  rezonans  hadisəsi  baş  verir.  Bu  hadisə,  xarici  dəyişən 
gərginliyin  tezliyi  konturun məxsusi  rəqs  tezliyi  ilə   üst  -  üstə  düşdükdə,  yəni            

---

 
236 
 
     
 
 
 
   
   olduqda baş  verir (şəkil 272).          
 
                             
 
 
 
Rezonans zamanı məcburi  elektrik rəqslərinin                                               
 
 
                                                    
cərəyan   şiddəti   maksimum   qiymətə     çatır.                                    
 
Aydındır  ki,  elektrik  rəqs   konturunda                                                
 
 
                           
müqavimət  nə  qədər  kiçik  olarsa,   rezonans                                       
əyrisi o  qədər dik olar və ya tərsinə.                                                   
 
                            
Şəkildə       göstərilən       hala     uyğun                      Şəkil 272.       
müqavimətlər arasında 
 
 
 < 
 
 
 <  
 
 
  kimi münasibət vardır.   
 
ELEKTRİK  ENERJİSİNİN  GENERASİYASI  (ALINMASI),  
TRANSFORMASİYASI  (ÇEVRİLMƏSI)  VƏ ÖTÜRÜLMƏSI. 
   
Elektrik  cərəyanı  generator  adlanan  qurğuların  köməyi  ilə  alınır. 
Generatorlar  sabit  və  dəyişən  cərəyan  generatorları  kimi  iki  növə  bölünürlər. 
Sabit cərəyan generatorlarına qalvanik elementlər, akkumulyatorlar, elektrostatik 
maşınlar, günəş batareyaları, termobatareyalar və s. aid ola bilər. 
 
Dəyişən cərəyan isə  dəyişən cərəyan generatorlarının köməyi ilə alınır. Bu 
generatorların  iş  prinsipi,  bildiyimiz  kimi,  elektromaqnit  induksiyası  hadisəsinə 
əsaslanmışdır.  Bu  generatorlarda  elektrik  cərəyanı  maqnit  sahəsində  qapalı 
konturu fırlatmaqla və ya maqniti fırladıb, konturu sükunətdə saxlamaqla  alınır. 
Maqnit  sahəsi  bu  zaman  ya  elektromaqnitlər,  ya  da  sabit  maqnitlər  vasitəsilə 
yaradılır.  Hər  iki  halda  qapalı  konturdan  keçən  maqnit  selinin  zamana  görə 
dəyişməsi  konturda  zamana  görə  dəyişən  induksiya  cərəyanı  yaradır. 
Generatorun  fırlanan  içliyi  rotor,  tərpənməz  hissəsi    isə  stator  (və  ya  induktor)  
adlanır.  Böyük  sənaye  generatorlarında  rotor  rolunu  elektromaqnit  oynayır. 
Yüksək  tezlikli (50 Hs) dəyişən cərəyan almaq üçün elektromaqnitin qütblərinin 
sayını çoxaldırlar. 
 
Elektrik  enerjisi  başqa  növ  enerjilərlə  müqayisədə  böyük  üstünlüyə 
malikdir. Bu enerjini məftillər vasitəsilə itkisiz çox uzaq məsafələrə ötürmək, sadə 
qurğuların  köməyilə  başqa  növ  enerjiyə  –  mexaniki,  daxili,  istilik  enerjilərinə 
çevirmək olur.   
Dəyişən elektrik cərəyanının sabit elektrik cərəyanına nisbətən üstünlüyü 
ondan  ibarətdir  ki,  onun  gərginlik  və  cərəyan  şiddətini  çox  az  enerji    itkisi 

---