239
Məlum olduğu kimi, məişətdə istifadə olunan elektrik cərəyanı elektrik
stansiyalarında quraşdırılmış generatorların köməyi ilə alınır. Bu zaman
generatorun rotorunun fırlanması su (su elektrik stansiyalarında) və ya buxar
(istilik elektrik stansiyalarında) vasitəsilə həyata keçirilir. Alınmış elektrik cərəyanı
naqillər vasitəsilə yaşayış məntəqələrinə (işlədicilərə) ötürülür. Elektrik
enerjisinin ötürülməsi zamanı çalışılır ki, bu proses az itki ilə həyata keçsin.
Coul - Lens qanunundan (
) aydın olur ki, naqillərin qızması ilə
bağlı enerji itkisini azaltmaq üçün ya naqillərin müqavimətini, ya da cərəyan
şiddətini azaltmaq lazımdır. Müqaviməti azaltmaq əlverişli olmur, çünki
müqaviməti azaltmaq üçün naqilin en kəsik sahəsini artırmaq lazımdır ki, bu da,
məlum olduğu kimi, böyük metal sərfi deməkdir. Ona görə də, elektrik
cərəyanının ötürülməsi zamanı naqillərin qızmasına sərf olunan enerji itkisini
cərəyan şiddətini kiçiltmək hesabına azaltmaq daha sərfəli olur. Bu məqsədlə
bilavasitə elektrik enerjisi istehsal olunan yerdə yüksəldici transformator
quraşdırmaqla, gərginlik dəfələrlə böyüdülür ki, bunun da hesabına cərəyan
şiddəti dəfələrlə kiçildilmiş olur. Bu cür yüksək gərginlikli elektrik cərəyanı
naqillər vasitəsilə yaşayış məntəqələrinə ötürülür və istifadəçilərə verilməmişdən
əvvəl isə alçaldıcı transformatorun köməyi ilə yenidən nisbətən kiçik gərginliyə
çevrilir.
MEXANIKI DALĞALAR. SƏS.
Bildiyimiz kimi, istənilən mühitin (istər qaz, istər maye, istər də bərk)
zərrəcikləri arasında qarşılıqlı təsir qüvvələri mövcuddur. Ona görə də mühitin
hər hansı zərrəciyinin rəqsi digər zərrəciklərin də rəqsinə səbəb olur. Məsələn,
sakit su üzərinə atılmış daş suyun səthində bu
cür: zərrəcikdən - zərrəciyə ötürülən rəqsi
hərəkət yaradır (şəkil 274).
Bir ucu bağlı qaytanın sərbəst ucunu
aşağı – yuxarı dartıb rəqs etdirdikdə də Şəkil 274.
qaytan boyunca rəqsin ötürülməsinin
(yayılmasının) şahidi olarıq (şəkil 275).
Bu zaman suyun səthində, həm də qaytan Şəkil 275.
240
boyunca qabarıq və çöküklərin bir-birini əvəz edərək yayılması baş verir ki, belə
bir mənzərə də dalğa adlanır.
Zaman keçdikcə rəqslərin mühitdə yayılması mexaniki dalğa adlanır.
Belə məlum olur ki, mexaniki dalğanın əmələ gəlməsi üçün, ilk növbədə,
bərk, maye və ya qaz halında mühit olmalıdır və dalğanın yaradılması üçün
mühitin zərrəcikləri rəqsi hərəkətə gətirilməlidir.
Suyun səthində əmələ gələn dalğalara baxdıqda belə fikirləşmək olar ki,
daş düşən yerdə su bütün istiqamətlərdə hərəkətə gəlir, lakin dalğa yayılan yerə
atılmış yüngül cisimlərin (suda batmayan) hərəkətini izləsək, onların yerlərində
qalıb, yalnız yuxarı-aşağı hərəkət etdiyini görərik. Deməli, dalğa yayılarkən
mühitdə maddə daşınması baş vermir. Biz mühitin hər hansı zərrəciyini rəqs
etdirməklə, onu həyəcanlandırmış, yəni ona müəyyən qədər enerji vermiş oluruq.
Dalğa yayılarkən məhz həmin enerjinin mühit boyunca yayılması (ötürülməsi) baş
verir.
Dalğanın təyinindən aydın olur ki, o, sıx mühitdə daha tez, yəni böyük
sürətlə, seyrək mühitdə isə çətin, yəni kiçik sürətlə yayılmalıdır. Vakuumda isə
mexaniki dalğalar, ümumiyyətlə, yayıla bilməz, çünki bu zaman zərrəcik öz
həyəcanlanma enerjisini digər zərrəciyə ötürə bilmir. Boşluqda isə mexaniki
dalğanın yayılmasından söhbət belə gedə bilməz.
Dalğalar, eninə və uzununa dalğalar olmaqla, iki cür olurlar.
Əgər mühitin zərrəciklərinin rəqsi hərəkətinin istiqaməti dalğanın
istiqamətinə perpendikulyar olarsa, belə dalğa eninə, rəqsi hərəkətin istiqaməti
dalğanın yayılma istiqaməti ilə üst-üstə düşərsə, belə dalğa uzununa dalğa
adlanır.
Suyun səthində və qaytanda yaranan dalğalar eninə dalğaya misal ola
bilər.
Əgər uzun elastiki yayın bir ucunu əlimizlə sıxıb buraxsaq, yay boyunca bu
zaman sıxlaşma və seyrəkləşmələr bir-birini əvəz edərək yayılıcaq. Bu dalğa
uzununa dalğa olacaq (şəkil 276).
Dalğanın yayılma prinsipindən aydın
olur ki, eninə dalğanın yayılması üçün
mühitin zərrəciyinin tarazlıq vəziyyətindən Şəkil 276.
çıxarılması zamanı onu əvvəlki vəziyyətinə qaytaran elastiki qüvvə
241
yaranmalıdır. Belə qüvvə isə yalnız bərk cisimlərdə yarana bildiyi üçün, eninə
dalğalar maye və qaz mühitlərdə yarana bilmir. Eninə dalğalar bərk cisimlərdən
başqa, həm də mayelərin səthində yarana bilir. Bu zaman eninə dalğanın
yaranmasına səbəb elastiki qüvvə yox, səthi gərilmə qüvvəsi olur.
Uzununa dalğalar isə hər üç mühitdə yayıla bilir.
Dalğa uzunluğu.
Suyun səthində və ya elastiki qaytanda yaranan
dalğalara fikir versək, görərik ki, mühitin elə zərrəcikləri vardır ki, onlar eyni
fazada rəqs edirlər, yəni koordinatları eyni zamanda maksimum, minimum və ya
sıfır olur.
Mühitin eyni faza ilə rəqs edən 1 2 3 4 5
iki qonşu zərrəciyi arasındakı məsafə
dalğa uzunluğu adlanır və ilə işarə
olunur. Şəkil 277.
Şəkil 277 -də göstərilmiş 1, 2, 3, 4, 5 nöqtələri mühitin eyni faza ilə rəqs
edən nöqtələri olduğundan, dalğa uzunluğu 1-2, 2-3, 3-4 və ya 4-5 nöqtələri
arasındakı məsafə olacaq.
Təsvir olunan şəkildən dalğa uzunluğunun həm də dalğanın bir period
ərzində yayıldığı məsafə olması aydın olur.
Deməli, dalğa uzunluğu dedikdə, həm də dalğanın bir period ərzində
yayıldığı məsafə başa düşülür.
BS - də dalğa uzunluğunun vahidi – dir.
Nəzərə alsaq ki, dalğa bircins mühitdə sabit sürətlə yayılır, onda dalğanın
yayılma sürəti üçün
və ya alarıq.
Bu ifadələrdən dalğa uzunluğu üçün və ya
alınar.
Dalğa səthi.
Mühitin eyni faza ilə rəqs edən zərrəciklərinin əmələ
gətirdiyi səth dalğa səthi adlanır.
Dalğa səthinin formasına görə dalğalar sferik və ya müstəvi dalğalar olur.
Dalğa səthinə çəkilmiş perpendikulyarlar şüa adlanır.
Şüalar dalğanın yayılma istiqamətini, yəni enerjinin ötürülmə
istiqamətini göstərir.
Dostları ilə paylaş: |