105
N
o
İP
Ə
KYOLU N
ƏŞ
R
İYY
AT
I
ifa də edən kəlmələr işlədilir. Bu mədəniyyətlərdə din anlayışını ifa-
də etmək üçün seçilə kəlmələrin ortaq mənaları, “yol, inanc, adət,
əlaqə,bəndəlik”dir. Bütün bu kəlmələr, köklərin insanın daxili alə min-
də olan və səmərələri müxtəlif davranışlarla təzaahür edən köklü və
ümum bəşəri bir həqiqəti ifadə etməyi hədəfləyir.
60
Fransız filosoflardan və məşhur ilahiyyat alimlərindən Aguste
Sa batier, “Dinlər Fəlsəfəsi” adlı kitabında, din duyğusunun fitri ol du-
ğu nu izah edərkən belə deyir:
“Mən nə üçün dindaram?” sualını özümə soruşan kimi, bu cavabı
alı ram: “Mən dindaram, çünki başqa cür olmağa gücüm çatmır, din-
dar olmaq, varlığım və mahiyyətim üçün məcburi və inkaredilməz bir
eh tiyacdır”. Mənə deyirlər ki: “Səndəki bu hal, irsiyyətin, tərbiyənin
ya xud xarakterin təsiri ilə əmələ gəlmişdir”. Mən də onlara deyirəm
ki, “Əslinə qalarsa, mən də dəfələrcə öz-özümə belə etirazlar et-
miş əm, məndəki din duyğusunun valideynlərimdən gəldiyini, ya xud
da xarakterimin xüsusi bir təsiri olduğunu demək istədim, an caq
gördüm ki, bu kimi düşüncələr məsələni gerilədirsə də həll et mir.
Belə olan halda, “görəsən məndən əvvəlkilərə və onlardan əv-
vəlkilərə bu duyğu haradan gəlib?” sualı qarşıma çıxır və buna ca-
vab tapa bilmirəm. Bununla yanaşı şəxsi həyatımda gördüyüm və
eşit diyim din ehtiyaclarını bəşərin sosial həyatında daha güclü və
ən böyük bir qüvvət olaraq görürəm. Çünki dinin ətəyinə yapışmaq
xü susunda o məndən geri qalmır”.
Din, çox sağlam bir ağac kimi bəşəriyyətin keçirdiyi inqilabların
ha mısında varlığını davam etdirmiş və etdirəcəkdir... Zaman keç dik-
cə onun qaynağı nəinki quruyur, əksinə daha da dərinləşir və ge niş-
ləyir. Bu baxımdan da insan həyata din ilə başlamış olduğu kimi, din
duyğusu ilə də qüvvətlənəcək, din ilə də sona çatacaqdır”.
(M. Rahmi
Balaban, İlim-Ahlak-İman, səh. 4-5)
David Hume, din və möcüzə kimi anlayışları şiddətlə tənqid et -
məsinə baxmayaraq mütləq ateizmə inanmamış: “Kainatdakı məq-
səd və nizam ən diqqətsiz və ən axmaq bir adamın belə hər yerdə
diq qətini çəkəcək aşkarlıqdadır...Bütün elmlər bizi fərqində olmadan
Ya radıcının varlığını qəbul etməyə yöəldir”.
(David Hume, Dialogues,
Concerning Natural Religion, səh. 77)
60
Prof.Dr. Günay Tümer, “Din” madş, DİA, IX, 314; S.G.F Brandon, A Dictionary
of Comparative Religion (DCR),London 1970, səh. 101, 416, 542, 601.
İnsan və Kainat
106
Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM
N
t
İP
Ə
KYOLU N
ƏŞ
R
İYY
AT
I
Volter də mütləq ateizmi ehtimal xaricində hesab etmiş, insanın
zeh nində yaradıcı ustün bir varlıq fikrinin davamlı yer aldığını ifadə
et mişdir.
61
Henri Berqson bu xüsusda belə deyir: “Keçmişdə olduğu kimi,
bu gün də elmsiz, sənətsiz, fəlsəfəsiz cəmiyyətlər olacaqdır, ancaq
din siz bir cəmiyyət heç vaxt olmayacaq!”
(Henry Bergson , Les Deux
Sources, səh. 105)
Aleks Karrelin bu mövzudakı düşüncələri isə belədir: “İnsan,
hər dövr də su və oksigen qədər Allaha da ehtiyac duymuşdur. İl ha-
ma, əx laqi duyğuya, gözəllik duyğusuna və zəkanın aydınlığına əla-
və ola raq din duyğusu şəxsiyyətin çiçəklənməsini təmin edir”.
(Aleks
Karrel, Dua, səh. 44)
İnsanın yaradılış məqsədi olan bəndəlik, əqlin Allahı tanıması,
bil məsi, iradənin də Ona yönəlib bağlanması ilə gerçəkləşir. Bən-
də lərini çox sevən Allah-Təala bu xususda onlara yardım etmiş, iç-
lərindəki fitri hiss və şüuru ilahi vəhy ilə istiqamətləndirib inkişaf et-
dir miş, onları kimsəsiz/başıboş tərk etməmişdir.
62
Ən gözəl surətdə
ya ratdığı insanın
63
insanlıq heysiyyətinə yaraşan bir şəkildə ya şa-
ma sı üçün ona yol göstərəcək bələdçilər və riayət edəcəyi prinsiplər
gön dərmişdir.
5 Dini İnancın Təmin Etdiyi Faydalar
Diqqətlə tədqiq edildikdə, dinin fərdi və ictimai bir çox faydalar tə-
min etdiyi açıq aşkar görünür. Məsələn, din müqəddəs duyğu, ortaq
şü ur və vicdan ətrafında birləşdirən bir amil olduğu kimi cəmiyyətləri
yük səldən, onların inkişafını təmin edən bir müəssisədir. Din eyni
za manda əxlaqi bir müəssisə olaraq insanlara istiqamət verən, ən
mükəmməl qanunlar və ən sərt nizamlardan daha qüvvətli bir şə kil-
də insanı daxildən saran, qucaqlayan və istiqamətləndirən bir məf-
hum dur. Dinin zəifləməsi əxlaqi və hüquqi cinayətlərin artmasına və
getdikcə anarxizmə yol açır. Çünki din olmadıqda əxlaq üçün ic ra-
et dirici güc qalmır.
İnsan ictimai varlıq olamaqla yanaşı, onun bir də daxili aləmi var-
dır. Yalnızlıq, çarəsizlik, qorxular, kədərlər, xəstəliklər, itkilər, müsibət
61
Voltaire, Philosophical Dictionary, səh. 49-58.
62
əl-Qiyamət, 36.
63
ət-Tin, 4.
107
N
o
İP
Ə
KYOLU N
ƏŞ
R
İYY
AT
I
və fəlakətlər qarşısında ona ümid, təsəlli və güvənc verən ən sağlam
sı ğınacaq, din olmuşdur. Bundan başqa dini məşğuliyyətlərin insanı
lü zumsuz və zərərli qayğıların altında qalıb əzilməsindən xilas etdiyi,
be ləcə mənəvi böhranlardan qoruduğu, həqiqi dindarlarda Allaha
ita ətin, ana-ataya, böyüklərə, dövlətə və millətə hörmət və bağlılığı,
ki çiklərə sevgi, canlılara qayğı və şəfqət kimi əxlaqi duyğuları inkişaf
et dirdiyi, vəzifə şüurunu qüvvətləndirdiyi təsbit edilmişdir.
64
Bu ha di-
sə Həzrət Peyğəmbər (s.ə.s)-in əshabına bu cür duyğuları təsirli bir
şəkildə aşıladığını göstərən misallardan sadəcə biridir:
Yeni müsəlman olan və bir qəbilə başcısı olan Cərir bin Abdullah
Həz rət Peyğəmbər (s.ə.s)–in məclisinə gəlmişdi. Ətrafını dövrəyə
alan əshabı Peyğəmbərmizdən uzaq qalmamaq üçün Cərirə yer
verməkdə bir az ehmalkar davrandılar. Allah Rəsulu (s.ə.s) ri da sını
(əba) Cərirə uzatdı və üstündə oturmasını istədi. O da Pey ğəm bə -
rimizin rizasını alıb üzünə-gözünə sürdü, öpüb gözlərinin üstünə
qoy du və:
“Mənə ikram etdiyin kimi Allah da sənə ikram etsin ey Allah ın
Rə sulu, dedi. Sonra da ridanı götürüb Əziz Peyğəmbərimiz (s.ə.s)
mü barək çiyninə keçirdi. Allah Rəsulu (s.ə.s):
“−Kim Allaha və axirət gününə iman edirsə, bir qövmün başcsı
gəldiyi zaman ona ikram etsin!”−buyurdu.
(Hakim, IV, 324/7791; Heysəmi,
VIII, 15)
Allah inancı, insanı insanlara qul olmaqdan xilas edib tək və
hər şeyə qadir olan uca bir varlığa bağlayaraq mənəvi bir rahat lıq
və səadətə çatdırar. Eyni zamanda insanın nəfsani təmayülləri nə
və arzularına əsir düşməsinə də mane olaraq daşıdığı ruhi və fik-
ri dəyərlərin fəzilət və məziyyətlərin tamah, hərislik, eqoizm, mən-
fəətpərəstlik kimi duyğulara qurban getməsinin qarşısını alar. Be-
ləcə Allah inancı həm xaricdən həm də daxildən əsir edilərək in sa-
nın hürriyyət və istiqlalını təhlükə altına alan ünsürlər aradan qal -
dırır, onu tam bir azadlıq və sərbəstliyə qovuşdurar. İnsanın bü tün
qabiliyyət və istedadları, bədəni, zehni və ruhi bacarıqları bu sər-
bəst lik daxilində inkişaf edib kamilləşərək, kamil bir insan idealına
bu yol ilə nail ola bilər..
Dindəki axirət inancı bir yandan üxrəvi məsuliyyət şüuru ilə in-
sa nın əxlaqu inkişafına müsbət təsir edərkən digər yandan ölüm
qor xusunun insan psixologiyası üzərindəki mənfi təsirinə mane ol ar.
64
Prof. Dr. Günay Tümer, “Din” mad., DİA, IX, 317.
İnsan və Kainat
Dostları ilə paylaş: |