ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
81 
temində  ən  özəl  əlamətlər  sırasında  xüsusi  yer  tutur.  Kamran 
Əliyevin  “Dəli  Domrul”  boyunun  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  epo-
sundakı yerinə – mətn strukturundakı mövqeyinə dair müqayisə-
li araşdırmaları – qorqudşünaslıqda yeni yanaşma meyli kimi xa-
rakterik üslubi anlatımlara malikdir.  
Ümumiyyətlə,  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  eposu  mətn  struk-
turuna  görə  çoxcəhətli  və  çoxsahəli  poetika  özəlliklərinə  – 
bədii nizam əlamətlərinə malikdir. Kamranın araşdırmaları ilə 
dastanlarda  etnosun  və  onun  qəhrəmanlarının  həyat tərzi,  sosial 
mövqeyi,  milli  və  ümuminsani  ideologiyası,  inam  və  etiqadı, 
yaşam və düşüncə marağı kimi məzmunlardan təhlil edilir.  
Kamran  Əliyevin Epos poetikası quruluşunda  “Dəli Dom-
rul”  boyunun  yeri  haqqındakı  yazısı  həmin  boya  və  bütövlükdə 
Dədə Qorqud dastanlarına xas olan zərurətləri açıqlamaq ehtiya-
cından doğmuşdur. 
Bütün  bunlar  onu  göstərir  ki,  Kamran  Əliyevin  elmi  təh-
lilləri  fikri  konkret  sahələrə  yönəltmə  tərzinə  görə  fərqli  bir 
tendensiyaya  malikdir: burada təhlillər  və təsniflərə xüsusi key-
fiyyət aşılayan əsas amil – məsələyə ümumi və xüsusi hallardan 
sistematik yanaşma tərzidir.  
Fikrimizin yekunu olaraq söyləyək ki, bütün bu elmi səciy-
yələr  Kamran  Əliyevin  özünəməxsus  təhlil-tədqiq  baxışlarının 
aktivliyinin və təhlil-təsnif dinamikliyinin ifadəsidir. 
     
BƏHS ETDİYİMİZ MƏSƏLƏ VƏ MƏNBƏ: 
* Kamran Əliyev. “Dəli Domrul” boyu: Təsadüf, yoxsa zə-
rurət? // Eposun poetikası:  “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 
Elm və təhsil, 2011, 164 səh.  
 
 
 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
82 
TƏDQİQATÇININ İSTİNAD ETDİYİ MƏNBƏLƏR: 
 
1. Araslı Həmid. Kitabi-Dədə Qorqud.(Tərtib edəni Həmid 
Araslı).Bakı, Azərnəşr, 1962. 
2.  Bəhlul  Abdulla.  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un  poetikası. 
Bakı, Elm, 1999. 
3.  Gökyay  Orhan  Şaik.  Dədəm  Qorqud  kitabı.  İstanbul, 
2000. 
4.  Hacıyev  Tofiq.  “Dədə  Qorqud:  dilimiz,  düşüncəmiz. 
Bakı, Elm, 1999. 
5.Hacıyev  Tofiq.  “Dədə  Qorqud  kitabı”  Oğuz  tarixinin 
yazılı  dərsliyi  kimi  (yaxud:  Dastanımızın  həcmi  haqqında). 
“Dədə Qorqud” elmi-ədəbi toplusu. Bakı, 2001, N-1, səh. 9-24. 
6. Faruk Sümer. Oğuzlar. Bakı, Yazıçı, 1992. 
7.  Kitabi-Dədə  Qorqud”  (Tərtib  edəni  H.Araslı).  Bakı, 
Azərnəşr, 1962. 
8.  Kitabi-Dədə  Qorqud”  (Tərtib  edəni  F.Zeynalov,  S.Əli-
zadə). Bakı,Yazıçı, 1988. 
9. Acalov Arif. “Dəli Domrul” boyunun kökləri və mifoloji 
semantikası.-Azərbaycan  mifologiyası  məsələləri.  Bakı,  Elm, 
1983.  
10. Koroğlu Xaliq. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, “Yurd” 
1999. 
 
 

---

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
83 
2.3.    “BASATIN  TƏPƏGÖZÜ  ÖLDÜRDÜYÜ  BOY” 
ÜZRƏ    QƏHRƏMANLARIN  MİLLİ  MƏNSUBLUĞU  VƏ 
STRUKTUR TƏBİƏTİ 
 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  tarixi  zamanların  və  məkanların 
milli  mənşə  sirlərini  əks  etdirən  dastanlar  dastanıdır;  eposun 
məzmun və ideyası ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Habelə “Kitabi-
Dədə  Qorqud”  xüsusi  poetika  incəliklərinə,  bədii  strukturlara 
malik olan bənzərsiz ədəbi abidədir. 
Kamran  Əliyev  niyə  Təpəgöz  obrazını  tədqiq  mərkəzinə 
çəkir?  Çünki  Təpəgöz  obrazı  haqqında  nə  qədər  tədqiqlər  apa-
rılsa  da,  tədqiqatçının  qeyd  etdiyi  kimi,  ”eposun  poetikasında 
səciyyəviliyi  və qeyri-adiliyi  ilə seçilən Təpəgözün sirri  hələ də 
kifayət  qədər  açılmamışdır”  (  *Əliyev  K.,  səh.36)  .  Əlbəttə,  o 
sirlər açılması  vacib olan digər sirləri də öz içərisinə alıb  saxla-
mışdır: yəni bir sir başqa bir sirrə aiddir, yaxud bir sir başqa bir 
gizli  sirri  törətmişdir  və  üçüncü  halda:  bir  sirr  başqa  bir  sirdə 
davam  etmişdir.  İlk  sirri  açdıqca  digər  sirlər  də  kompozisiyalı 
halda  düzülüb  gəlir.  Bunlar  Kamranın  təhlillərində  qəhrəman-
ların xarakter və tip çözümləri silsiləvi çözümlərdir. Bu silsilədə 
hələ nə qədər açılmağı gözləyən sirlər vardır. Təhlil stilinə görə, 
tədqiqatçı  məsələlərin  aydın  və  sistemli  açımı  üçün  ilkin 
bağlanma əlamətlərindən başlayır.  
Və  bu  cür  yanaşmanın  konkret  məzmun,  mənşə-mənbə 
strukturu  ona  bağlıdır  ki,  hər  obraz  özü-özlüyündə  bitkin  və 
dolğun məzmuna malikdir və bu məzmunlar hamısı bir məzmun 
mərkəzində  cəm  olub,  yəni  dastan  strukturunda  vahidlik  və  bü-
tövlük vardır. Ona görə də tədqiqatçı  nəzər-diqqəti  belə bir  mə-
sələyə  yönəldir  ki,  “bu  boydan  (“Basatın  Təpəgözü  öldürdüyü 
boy”dan  –  Ə.T.Ə.)  həm  Qalın  Oğuz  elinin  özünə,  həm  mifik 
dünyaya,  həm  də  eposun  strukturuna  və  poetik  sisteminə  nəzər 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
84 
yetirib  bir  çox  elmi  mülahizələri  dəqiqləşdirmək  və  konkretləş-
dirmək  mümkündür”  (*Əliyev  K.,  səh.36).  Məsələnin  məzmun 
strukturu məlumdur. Ümumiyyətlə götürsək, Təpəgöz adi bir ob-
raz deyil; o, çox ciddi  və  mükəmməl  bir obrazdır. Təpəgöz sirli 
bir obrazdır. Əsas məsələ onun bir obraz kimi “əsl mahiyyətinin 
üzə  çıxarılması”  problemi  ilə  bağlıdır;  bunun  üçün  Təpəgözün 
“mənşəyinin  və  poetikasının...düzgün  təyin  edilməsi”  gərəkdir. 
Tədqiqatçı  qeyd  edir  ki,  Məhəmmədhüseyn  Təhmasib,  Əli  Sul-
tanlı,  Orxan  Şaik  Gökyay,  V.Jirmunski,  Xaliq  Koroğlu,  Kamal 
Abdulla kimi tədqiqatçılar araşdırmalarında Təpəgözün mənşəyi 
məsələsinə  üstünlük  vermiş  və  ondan  geniş  şəkildə  bəhs  etmiş-
lər.  Kamran  Əliyev  obrazın  geniş  aspektdən  öyrənilməsi  üçün 
təkcə mənşə məsələsinin kifayət etmədiyini söyləyir. 
Araşdırmalarında  və  açıqlamalarında  Kamranın  maraq  və 
yanaşma  tərzi  nəyi  əsas  götürür?  Tədqiqatçı  araşdırmaçılara  üz 
tutur,  onların  araşdırma  dairələrindəki  mövzuları  dəyərləndirir 
və  konkret olaraq,  bəhs  etdiyi  məsələdə  vacib  olan  başqa  prob-
lem  və  prinsipləri  ön  plana  çəkir.  Kamran  tədqiqlərin  “əhəmiy-
yətini qeyd etməklə bərabər” məsələyə həm də yaradıcılıq poeti-
kası  kontekstindən  yanaşmanın  gərəkli  olduğunu  vurğulayır  və 
göstərir  ki,  “Təpəgözün  mənşəyinin  deyil,  məhz  poetikasının 
dəqiq və hərtərəfli öyrənilməsi onun əsl məzmununun üzə çıxa-
rılmasına,  eposun  strukturunun  və  sisteminin  dərkinə,  bəzi  sir-
lərin  açılmasına  daha  çox  yardımçı  ola  bilər”  (*Əliyev  K.,  səh. 
37). Bu açım strukturunda Bütöv Millət anlayışı daha qabarıq və 
məzmunlu deyilmi? 
Bayındır  xan  obrazının  dastanda  yeri  və  mövqeyi  məsə-
ləsindən  başlayan  tədqiqatçı  qeyd  edir  ki,  “bütün  boylarda  öz 
yerində  görünən,  Oğuz  bəylərini  ətrafına  toplayan,  onlarla  öz 
iqamətgahlarında  məsləhətləşmələr  aparan  Bayındır  xan”  ilk 
dəfə  olaraq  səyahətə  çıxma  halında  təqdim  edilir.  Təpəgöz  qor-

---