ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
115 
III FƏSİL 
 
KAMRAN ƏLİYEVİN ƏDƏBİ TƏNQİDƏ DAİR 
ARAŞDIRMALARI 
 
3.1. TƏNQİDİN POETİKASININ TƏDQİQİ 
 
Tənqidçi  və  ədəbiyyatşünas  Kamran  Əliyevin  tədqiq  və 
araşdırmalarının əsas sahələrindən biri də ədəbi tənqiddir. Ədəbi 
tənqidin  ədəbi  prosesdə  rolu,  mövqeyi  və  nüfuzu  məsələləri 
onun təhlillərinin struktur sahələridir. Hələ tələbə ikən “Mustafa 
Quliyevin  ədəbi-tənqidi  görüşləri”  mövzusunda  yazdığı  diplom 
işi diqqəti cəlb etmişdir.  
Kamran  Mustafa  Quliyevin  ədəbi-elmi  fəaliyyətini  onun 
elmi araşdırma tə təhlil sahələrinin genişliyinə və sistematikliyi-
nə nəzərən, üç sahə üzrə tədqiq edir: 
1) Mustafa Quliyevin klassik irsə münasibəti;  
2) tənqidçi  M.Quliyevin  müasir  nəsr  və  poeziya  haqqında 
fikirləri; 
3) tənqidçinin  dövrün  dramaturgiya  və  teatr  məsələləri  ilə 
bağlı mülahizələri. 
Bütün sahələrdə Kamran tənqidçi Mustafa Quliyevin araş-
dırma  və  təhlillərinə  konkret  və  yığcam  yanaşmış,  onun  əsər-
lərindəki müddəalara şərhlər vermişdir. 
Vaxtilə Kamranın Mustafa Quliyevdən, onun ədəbi-tənqidi 
görüşlərindən bəhs edən elmi-tədqiqat işini xüsusi həssasiyyətlə 
dəyərləndirən Prof. Abbas Zamanov yazırdı ki, Kamran “univer-
sitetdə təhsil aldığı illərdə müəyyən mövzuda tədqiqat aparmaq, 
elmi  və  bədii  əsəri  təhlil  etmək,  onlardan  orijinal  nəticə  çıxar-
maq,  öz  fikirlərinin  arasında  rabitə  yaratmaq  vərdişi  (kursiv 

---

Əbülfəz Əzimli
 _____________________________________  
 
 
116 
bəzəmdər-Ə.Ə.) əldə edə bilmişdir” ( * Əliyev K. Tənqidin poe-
tikası. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 208 səh; səh.62). Əlbəttə, bu 
cür incəliyilə yanaşma tərzi Abbas Zamanovun təfəkkürünün və 
diqqətinin humanizmi idi.  
Təəssüf  ki,  bu  sətirlərin  müəllifi  kimi  biz  oxuduğumuz 
mühitdə  belə  diqqətcil,  elmi  baxımdan  kamil,  qayğı  göstər-
məkdən zövq alan həssas alimlər əhatəsində ola bilmədik və bu-
nun ağrılarını hələ də yaşayırıq.  
Kamranın  təhlil  spesifikliyini  də  diqqət  mərkəzinə  çəkən 
Abbas Zamanov bunu da qeyd edirdi ki, tədqiq zamanı “yeri gəl-
dikcə o, M.Quliyevin dövrün mürəkkəb ədəbi prosesindən doğan 
yanlış  hökmlərini  elmi  dəlillərlə  təhlil  edib  inandırıcı  nəticələrə 
gələ  bilmişdir”. Bu  fikirlərin ardınca Abbas Zamanov gənc təd-
qiqatçının  daha  bir  estetik  məziyyətini  təqdir  edir:  yazır  ki, 
K.Əliyev  “mövzunu  zamanı  ümumi  ədəbi  inkişafdan  təcrid 
olunmuş şəkildə tədqiq etməmişdir”(səh.63). Yəni Kamran möv-
zu  ilə zamanı  iç-içə araşdırmışdır:  yəni  nə Mustafa Quliyev so-
vet zamanından, nə də sovet zamanı  Mustafa Quliyevdən təcrid 
edilməmişdir.  
Sözsüz  ki,  Abbas  Zamanov  mövzunun  ciddi  və  mürəkkəb 
məzmununa  işarə  edərək  bu  qiyməti  vermişdir;  çünki  Mustafa 
Quliyev  elə  tənqidçilərdən  olub  ki,bir  şəxsiyyət  kimi  onun 
içərisində,  bir  ədəbiyyatşünas  kimi  təhlil  və  tədqiqlərində  za-
manın, dövrün siyasi damğaları, düyünləri də yaşayırdı.  
Daha  başqa  bir  tərzdə  desək,  20-30-cu  illərin  siyasi 
hökmləri Mustafa Quliyevlərin elmi azadlıqlarını  əlindən almış, 
onların təfəkkürlərindən doğacaq işıqların tellərini sıradan çıxar-
mış – yandırmışdır; nəhayətdə, M.Quliyev cismən də məhv edil-
mişdir. 70-ci illərin özündə belə bu cür mövzulara aydınlıq gətir-
mək  asan  deyildi.  Kamranın  açıqlamaları  həm  Mustafa  Quliye-
vin  düşüncələrinin,  həm  də  ədəbi-tənqidin  20-30-cu  illərdəki 

---

____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 
 
 
117 
mövqeyinin  tipik  cəhətlərini  üzə  çıxarmağa  xidmət  etmişdir. 
Mustafa Quliyev çox aktiv  və cəsarətli tənqidçi  idi: o hər hansı 
bir məsələ olur-olsun, ona dövrün siyasi və ictimai məzmunları, 
ideoloji  sahələri  meyarlarından  yanaşar  və  özünün  şəxsi  və 
ədəbi-elmi qənaətlərini də bu impulslardan irəli sürərdi. 
Kamran  da  tənqidçi  və  ədəbiyyatşünas  Mustafa  Quliyevlə 
bağlı  olan  məsələlərə  doğru  və düzgün,  prinsipial  mövqedən  ya-
naşmağa  çalışmışdır.  Kamran  Əliyev  Mustafa  Quliyevin  ədəbiy-
yat  və  həyat,  ədəbiyyat  və  cəmiyyət,  ədəbiyyat  və  xalq  müstə-
vilərində irəli sürdüyü fikirlərin o zamankı mühit üçün ən dəyərli 
və  düzgün  hal  olduğunu  söyləyir;  sənətin  həyatla  əlaqəsi 
məsələsinə  münasibətdə  Mustafa  Quliyevin  “Hazırkı  türk  ədə-
biyyatı”  məqaləsindəki  fikirlərin  dinamik  xarakterinə  müsbət  ya-
naşır: məsələn, Mustafa Quliyev həmin məqaləsində Oskar Uayl-
dın  fikrindəki  birtərəfliyi  açıqlayır;  məsələn  Oskarın  qənaətini 
belə təfsir edir ki, Oskara görə, “bütün incəsənət həyatdan yüksək 
durmalıdır”. Tənqidçi (Mustafa Quliyev) bu cür yanaşmanın yan-
lışlığını açıqlayaraq yazır ki, “Halbuki sənət öz materialını həqiqi 
həyatdan  alır.  Həqiqi  həyatdan  yuxarı  qalxmaq  –  incəsənətin 
əsasını qurmaq incəsənətin yaradıcılıq qüvvələrini öldürmək, onu 
mücərrəd  xəyala  döndərmək  deməkdir”  (*  Əliyev  K.  Tənqidin 
poetikası. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, səh.70). Kamran tənqidçi-
nin bu tip mövqeyini ümumiləşdirərək belə şərh verir:  
“Buradan  aydın  görünür  ki,  tənqidçi  hadisələrə  materialist, 
ictimai baxımdan yanaşır və hər şeydən əvvəl, onun ictimai məz-
mununu  müəyyən  etməyə  çalışır.  Sənətin  həyatla  münasibətini, 
daha doğrusu, həyatla bağlılığını düzgün səciyyələndirən M.Quli-
yev həmişə obyektiv mövqedən çıxış etməyə çalışmışdır. Əgər o, 
yanlışlıqlara gəlib çıxıbsa, bu da mühitlə əlaqədar idi”. Məsələnin 
estetik məzmunu belə idi ki, “o zaman (yəni sovet dövrünün 20-
30-cu  illərində  –  Ə.T.Ə.)  ədəbi  aləmdə  klassik  yazıçılara,  bəzən 

---