ƏBÜLFƏZ ƏZİMLİ
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbülfəz Əzimli _____________________________________
Əbülfəz Əzimli _____________________________________ 112 qalib gəlir? Bu təsadüfən olan bir hadisə deyil, bu fövqəladə bir haldır. Oğlan buğa ilə döyüşür və buğanı məğlub edir, onun başını kəsir. Bu cür fakt həm də oğuz kimliyinin xarakter səciyyəsidir. Kamran Əliyev bu cür hadisələrin məntiqi uyarlığını açıqlayarkən obrazın çox mühüm keyfiyyətlərə sahib olduğunu göstərir. Həyatdakı hadisələrin dramatik ardıcıllığı üç şəxsiyyətin tipik cəhətlərini, mənəviyyat, milli mənsubluq xarakterini inikas etdirir. Məntiqi ardıcıllıq qəhrəmanın və qəhrəmanlığın yeni məzmunlu doğuluşunu ifadə edir. Tədqiqatçı da boydakı poetika məziyyətlərini bu kriterilərdən dəyərləndirir. Müəllifə görə, Buğaca qəhrəmanlığına görə adın verilməsi onun ikinci doğuluşudur. Bununla belə, hadisələrin əsas dramatik inkişaf xətləri hələ qabaqdadır: yənə hələ qəhrəmanın (qəhrəmanların – Dirsə xanın, onun xanımının da) daha yeni-yeni doğuluşları olacaq. Təkcə bir doğuluşla – Buğacın anadan olması ilə neçə-neçə əhvalat və xarakter doğuluşları, eposda məzmun- hadisə və əhvalat doğuluşları baş verir. Bunlar öz yerində, ancaq bir məsələ də vardır ki, cəmiy- yətdə şəxsi mənafe və nəfs aldanışlarının ucbatından adamların bir qismi yeni doğuluşları həm də qəbul etmək istəmir. Budur, yanındakı yalançı döyüşçü xidmətçilərinin fitnəsi ilə Dirsə xan igidlər igidi-oğlu Buğacı oxla vurur: “Bütün bunların müqabi- lində Dirsə xan öz oğlunu öldürmək təhlükəsi ilə qarşılaşır. Öz doğuluşu ilə ata və anasına – Dirsə xana və xan qızına yenidən həyat bəxş edən Buğac özü indi ölümün qucağına atılır. Dirsə xan Buğacın ölümü ilə özünün də öləcəyini düşünməyə macal tapmır: onun yanında olan qırx igid Buğacı atasının gözündən salır və Buğacı atasına oxladırlar. Bununla ailə yeni bir ölümü yaşamaq ərəfəsinə düşür. Yəni əgər Buğac ölsə, bu yenidən Dirsə xanın ölümü demək olar. Başqa sözlə ictimai ölümü mənə- vi ölümə keçə bilər” ( *Əliyev K., səh.67). ____Romantizmdən eposa: tədqiqin Kamran Əliyev aydınlığı 113 Dirsə xan oğlu Buğacın igidliyilə düşmənlərin əlindən xi- las edilir: Buğacın gücü ilə Dirsə xan “yenidən doğulur”. Buğa- cın Buğac olma qəhrəmanlığının yeni səhifələri yazılır və Dirsə xan ailəsi “bütün ölümlərə qalib gəlir”. Deməli, Haqq uğrunda qəhrəmanlıq ölümdən üstündür. Tədqiqatçı ümumpoetika mənasında məsələyə belə məntiqi şərh verir ki, “Xızırın “ölüm yoxdur” fikri boyun məzmununa və yekununa çevirilir. Dədə Qorqud da sonda məhz belə söyləyir: ”Qərə ölüm gəldigində keçit versin”. Bu poetikadakı ölümə qalib gəlmə məzmunu Oğuzların həyat və yaşamının ən tipik cəhətidir, igidlik və qəhrəmanlığın daima var olması məntiqinin ifadəsidir. Deməli, Oğuzlarda qəhrəmanlıq hər addımda doğulur. Tədqiqatçının şərhi belə bir məntiqlə bağlanır ki,”boydakı Buğacla bağlı doğuluş aktı üç dəfə təkrar olunur – anadan doğulmaq, ad almaq, ölümdən xilas və üç dəfə də təsdiq edilir. Dirsə xan da iki dəfə (oğlu olanda – Dirsə xanın adamlarına qarışır və tutulub oğlu tərəfindən xilas ediləndə), xan qızı da iki dəfə (oğlu olanda və südü ilə oğlunu xilas edəndə) doğulur. Bu- nunla da “Dirsə xan oğlu Buğac boyu” bütün başqa tərəfləri ilə yanaşı, özü eposun poetikasında doğuluş aktı kimi təsdiqlənmiş olur və məhz eposun da doğuluşu boyuna – birinci boyuna çevi- rilir” ( *Əliyev K., səh.69-70). Lakin dastanda qəhrəmanlar hər addımbaşı ölüm təhlükəsi ilə qarşılaşırlar. Dastanlarda obrazın milli mənsubluğu onların xarakter və tipinə dair məzmunların daxilində əks olunub. Əhvalat-obraz bağlılığı “Kitabi-Dədə Qorqud”un məzmun xəttində, süjet və kompozisiya taktında bir-birini açan və xarakterizə edən tərkib- lərdi. Hər bir obraz özü-özlüyündə Oğuzlara aid xarakter özəl- liyini təcəssüm etdirir. Dastanlarda bir-birinə bənzər iki obraz, şücaət və qabiliyyətinə görə bir-birindən zəif olan iki qəhrəman yoxdur. Bütün qəhrəmanlar Oğuz şəxsiyyətini simvolizə edir. Əbülfəz Əzimli _____________________________________ 114 Bu anlamda, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında hadisə- lər obrazların, obrazlar da hadisələrin daxili məzmunlarını təcəs- süm etdirir. Ümumiyyətlə, hər bir boy nə qədər müstəqil və bitkin məzmuna malikdir; bu bitkinlik onun poetikasının məz- munu daxilindədir: məsələnin dinamik qoyuluşu da bu məzmun poetikası üzərinə bənd edilib. Lakin hər bir boy həm də Dastan sisteminin struktur tərkib hissəsidir. Burada biz iki tip təhlil-tərkib poetikasını qeyd edə bilərik: 1) Tərkib Poetikası üzrə analiz; 2) Sistem poetikası üzrə analiz. Kamran Əliyevin araşdırmalarında bu Poetika tərkiblərinin hər ikisindən müvazi şəkildə bəhs edilir: tədqiqatçı bütün təhlillərində nəzəri-metodoloji tələbləri diqqət mərkəzində saxlamış və bu dialektikada o həm xüsusi təhlil-tərkibdən, həm də ümumi-genetik təhlil-tərkiblərdən isti- fadə edir. Daha doğrusu, Kamranın tədqiq və araşdırmalarının analitik poetikasının strukturunu bu sahələrə ayıra bilərik. BƏHS ETDİYİMİZ MƏSƏLƏ VƏ MƏNBƏ: * Kamran Əliyev: 1) Bayındır xanın nəvəsi Uruz; 2) Dirsə Xan oğlu Buğac. // Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı: 2011. Səh. 36-49. TƏDQİQATÇININ İSTİNAD ETDİYİ MƏNBƏLƏR: 1.Gökyay Orxan Şaiq. Dədə Qorqudun kitabı. İstanbul, 2000. 2. Kitabi-Dədə Qorqud (F.Zeynalov və S. Əlizadə nəşri). Bakı, 1988. 3. Koroğlu Xaliq. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 1999. 4. Jirmunskiy V.M. Tyürkskiy qeroiçeskiy epos. Lenin- qrad, 1974. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|