Ədəbiyyat və sənət
Yüklə 2,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 yan cəmiyyəti nə adlandırmaq olardı? O cəmiyyəti bu vəziyyətə salan nə din, nə də Tanrı idi. Onu bu hala gətirən “vicdan dəllalları”, xurafat və cəhaləti yaya- raq öz “maddi ehtiyaclarını” təmin edən şəxslər idi. Onlar o vaxt da, bu zəmanədə də bəşəriyyəti irəli get- məyə qoymayan, daim tənəzzülə aparan, ağızlarında “millət, Allah”, ürəklərində “mən-mən” deyən qüv- vələrdir. Bəşəriyyət o vaxt səadət və xoşbəxtlik məqamına yetişə bilər ki, sələflərinin halal əməllərinin davamçısı olaraq onları öz xələflərinə ötürə bilsin. Əks təqdirdə Cəmşidin camı peymanəyə, qədim kaşanələr viranəyə çevriləcəkdir. Cəmiyyət günah sahibi olarsa, cənnəti nə bu, nə də o dünyada görəcəkdir. Saray qızlarının gəlişini xəbər verən qulamlar bazar əhlini üzü divara tərəf durmağa məcbur edirlər. Buna təəccüb və etiraz edən, “göz neçindir?” – deyən Xəyyam qırmancla vu- rularaq yenə təhqirə məruz qalır. Gələnlərin içində Sevda da vardır. Cavid onları yenidən görüşdürür. Sevdanın Xəyyama müraciət edərək: “Hankı sənətə maraq etdin sən?” sualına şair – filosof aşağıdakı də- rin və düşündürücü cavabı verir: İzlərəm göydəki yıldızları mən, Lakin onlar çox uzaqdan daha şən, Daha dilbər və gözəldir, biləsən, Bizə yaxınlaşdımı, bəs-bəlli, yaxar, O alov səndəki gözlərdə də var. Əvvəllər elm, bilgi və həqiqət aşiqi olan Xəyyam, indi yeni hiss və duyğuların burulğanına – gözlərdən 29 ürəklərə süzülən odlu-atəşli eşqin tilsiminə düşür. Qızların təhriki ilə çıxıb gedən Sevdanın ardınca ba- xaraq: Nədir, bilməm, günahım, məst ikən gözlər vüsa- lından Bənim məhrum olan, ey nazlı afət, gül camalın- dan. Artıq Xəyyam məcnunanə hallar keçirir və bu yer- də Cavidin yaratdığı Şeyx Sənanı xatırladır. Bütün ət- rafdakılar real düşüncə sahibləri olduqları halda, Xəyyam və Sevda əsl aşiqlər kimi romantik xəyallar və hislər içində yaşayırlar. Cavid Xəyyamı bizə öz adət və vərdişlərindən dönməyən vətənpərvər bir adam kimi təqdim edir. Bir yığın tül və ipəklərə bürünmüş Rum rəqqasələri- nin rəqsi məclisə xüsusi təravət gətirir. Valehedici gö- zəllik və səsə malik olan Sevda səhnəyə gələrək xaqa- nın arzusu ilə məhəbbət, saflıq və azadəlikdən bəhs edən nəğmələrindən birini oxuyur. Belə gözəl şərqidən riqqətə və həyəcana gələn Alp Arslan yerindən qalxaraq Sevdadan nə arzuladığını və nə istərsə, yerinə yetirəcəyini söyləyir. Xaqanın tə- kidli tələblərindən sonra Sevda məclisdə olan Sabbahı nəzərdə tutaraq: Xəyyamı edin əmrimə tabi, Zəncirlədiniz, iştə bu, kafi. 30 – deyir. Xaqan və bütün məclisdəkilər heyrət, Sabbah isə qorxu və təlaş içərisində qalır. Xəyyam: Xəyyamə nə lazımdı ki, zəncir, Onsuz da köləndir, bu nə təhqir? – deyə soruşanda Sevda Sabbahı göstərərək, bu şairin məhv olmasını tələb edir. Xaqan buna razı olmayanda Sevda: “Şən könlünü şair mənə versin”, deyir. Artıq o səhvini anlamış, əsl Xəyyamın kim olduğunu bilmiş- dir. Sevda mədrəsə odasında, bazarda onu öz vurğun baxışları və şeirləri ilə məftun edən şairi ürəkdən sev- mişdir. O, məhəbbətini açıq-aşkar xaqana bildirib ar- zusunda təkid edir. Xəyyam: (Laubali və coşqun yerindən qalxar) “Mən ömrümü sərməst olaraq şən dilərəm, şən. Bir dindəyəm azadə bütün küfr ilə dindən (Sevdanı süzər) Sorduqda ki mehrin nə? – Gülüb dəhrin ərusu, Mehrim, dedi, şən könlünü yalnız mənə versən”. Cavid Xəyyamdan həzəc bəhrində tərcümə etdiyi bu rübaidə “küfr ilə din” deyərkən dinin əleyhinə ol- duğunu yox, xurafat və cəhalətin törətdiyi qayda və adətlərin ziddinə olduğunu söyləyir. Tanrı və İslama qarşı Xəyyamın münasibəti isə başqa olmuşdur. Onun Həcc ziyarətinə getməyi buna əyani sübutdur. Xəyyama əks olan Naiblə müəllimini müdafiə edən Saib arasında nə qədər fərq vardır. Halbuki, hər 31 ikisi eyni müəllimdən dərs almışlar. Deməli, cəhalət insanın öz xislətindədir. Səhnənin ən maraqlı yerləri Naibin nə cəbr, həndəsə, nə nücum, nə də Xəyyamın təqdir etdiyi digər elmlərdən xoşu gəlməməsi, elə an- caq onda nəsə bir ləkə tapıb şərləmək istəyidir. Bura- da da iki qüvvə üz-üzə durur: Xəyyamı hər cəhətdən ucaldan, müdafiə edən Saib və Müftinin göstərişi ilə onu şərləyib gözdən salmaq istəyən Naib… Xəyyamı isə düşündürən bu dünyanı necə dərk eləmək məsə- ləsidir. Çünki ondan əvvəl gələn dahilər nə qədər ça- lışsalar da, bu müəmmanı həll edə bilməmişlər: Fəzli, ürfanı tanınmış necə dahi başlar, Ürəfa bəzminə famus olaraq parladılar. Birər əfsanə deyib getdilər, əfsus, əfsus, Bu qaranlıq gecədən çıxmağa yol bulmadılar. Dünyanın sirləri nə qədər çox açılırsa, bir o qədər müəmmalı görünür. Dünyaya gələn hər dahi ariflər məclisində yanan çırağa bənzəyir. Lakin onların saç- dığı işıq zülməti dağıdıb sabahı açmağa kifayət etmir: Kiminin fikrinə hakim görünür məzhəbüdin, Kiminin saplanaraq qaldığı həp şəkkü-yəqin, Ansızın bir də baxırsan ki, çıxır bir nadin Bağırır: Hey, nə odur yol, nə bu, qafili miskin. Bu rübai məna tutumuna görə indiyə qədər söylə- nənlərin hamısından dərindir və bəşəriyyətin Tanrı barədə düşüncələrini əks etdirir. Bir qismi məzhəbə, dinə qapılaraq haqq-həqiqət yolunu ancaq burada arayır. İkinci qisim “Şeyx Sənan”dakı Dərviş kimi Yüklə 2,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|