Ekologiya lotinda p65
Ekotizimlarning o‘zgarish sur’ati
Yüklə 2,08 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAZORAT SAVOLLARI
- bob. BIOSFERA - YERNING UMUMIY EKOLOGIK TIZIMI
- Biosfera — yer qobiqlaridan biri
- Litosfera
- Gidrosfera
- Atmosfera
- Biosfera tarkibi va chegaralari
- Tabiatda moddalar
Ekotizimlarning o‘zgarish sur’ati Vaqtning muayyan bir bo‘lagida biotsenozning tur tarkibi va yashashining abiotik omillari rivojlanishning eng yuqori dara jasi — turg‘un tizim paydo bo‘lguniga qadar o‘zgarib, ekologik suksessiya ro‘y beradi. Turg‘unlashgan bunday ekotizim klimaks deb ataladi. Bu holatda ekotizim energiya birligiga eng ko‘p bio massa va organizmlar o‘rtasidagi simbiotik aloqalarning eng ko‘p miqdori to‘g‘ri keladi. Binobarin, ekotizim bu holatga kelgunga qadar bir necha bosqichlarni bosib o‘tadi. Suksessiya paydo bo‘lishi uchun erkin makon kerak bo‘ladi. Muhitning dastlabki holatiga bog‘liq holda suksessiyaning bir lamchi va ikkilamchi bosqichlari farqlanadi. Agar uyushmaning shakllanishi dastlabki bo‘sh muhitda boshlangan bo‘lsa, birlamchi suksessiya, agar u muayyan muhitda oldindan mavjud bo‘lgan bitta uyushmaning takomillashgan boshqa uyushmaga izchil al- mashishi bo‘lsa, ikkilamchi suksessiya bo‘ladi. Birlamchi suksessiya tog‘ yonbag‘rining o‘pirilgan yoki qulagan joylarida, dengiz chekingan yoki daryo o‘zani o‘zgargan sayoz joy- larda, yalang‘och qumli cho‘llarda tabiiy ravishda paydo bo‘lishi mumkin. Tabiiy suksessiyaga ko‘l ekotizimining «qarishi» — evtrofikatsiya yorqin misol bo‘ladi. U ko‘lning qirg‘og‘idan markazigacha o‘simliklar bilan qoplanishida o‘z ifodasini topadi. Bu jarayon muayyan davrda bir necha bosqichlarni o‘z ichiga olgan holda sekin-astalik bilan kechadi. Oxir-oqibat ko‘l klimaks darajasida turg‘un ekotizim — botqoqlikka aylanadi. Biroq u ham mangu emas — uning o‘rnida sekin-astalik bilan joyning mahalliy sharoitiga muvofiq o‘rmon (to‘qay) ekotizimi paydo bo‘ladi. Ikkilamchi suksessiya inson faoliyati oqibati hisoblanadi. Ikki lamchi, antropogen suksessiya yuqorida ta’kidlangan evtrofika- tsiyada ham namoyon bo‘ladi. Masalan, inson faoliyati tufayli havza suvining biogen moddalar (azot, fosfor va h.k.) bilan bo- yishi natijasida ham ko‘lning «gullashi» sodir bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ekologik tizimlarda kechayotgan energiya va moddalar almashinuvi jarayonlari shu darajada murakkabki, ularni modellashtirish orqali bu boradagi ilmiy-amaliy muammolarni samarali hal qilish yo‘llari ishlab chiqiladi. 64 NAZORAT SAVOLLARI
Biosfera (yunon. bios — hayot, sphaira — shar, doira) — Yerning tirik organizmlar majmuyini o‘z ichiga olgan murakkab tashqi qobig‘i. Biosfera odamni o‘rab turgan tabiiy muhitning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. «Biosfera» atamasi avstriyalik E. Zyuss tomonidan 1875-yili fanga kiritilgan, biosfera haqidagi ta ’limot esa rossiyalik V.I. Vernadskiy tomonidan yaratilgan. Yer va uni o‘rab turgan muhit Quyosh tizimining qonuniy rivojlanishi natijasida shakllangan. Bundan taxminan 4,7 mlrd yil oldin Yer sayyorasi paydo bo‘lgan. Boshqa sayyoralar kabi Yer ham energiyani Quyoshdan oladi. Quyosh issiqligi Yerda iqlim hosil qiluvchi asosiy omil bo‘lib, juda ko‘p geologik jarayonlar- ning asosi hisoblanadi. Yerning qa’ridan ham juda katta issiqlik oqimi chiqadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Yerning massasi 6 • 1021 t bo‘lib, hajmi
Yer sayyorasi har xil jinsli tuzilishga ega bo‘lib, tashqi va ichki qobiqlardan iborat. Ichki qobiq yadro va mantiyani, tashqi qobiq Biosfera — yer qobiqlaridan biri 65 esa litosfera (yer po‘sti), gidrosfera (yer po‘sti yuzasining suvlari), atmosfera (havo qobig‘i) va Yerning murakkab qobig‘i — biosfe- rani o‘z ichiga oladi. Litosfera (yunon. «litos» — tosh) — Yerning 6 km.dan (okean tagida) 80 km.gacha bo‘lgan qalinlikdagi (chuqurlikdagi) po‘stini o‘z ichiga olgan qattiq qobig‘i. Yer po‘sti tog‘ jinslaridan tuzilgan. Tog‘ jinslarining 70 % ga yaqini bazalt, granit va boshqa magmatik jinslarga, 17 % ga yaqini yuqori harorat va bosim ta’sirida o‘zgarishga uchragan jinslarga, 12 % dan ortig‘i cho‘kindi jinslariga to‘g‘ri keladi. Yer po‘sti — insoniyat uchun eng muhim resurslar manbayi. Unda yonuvchi (ko‘mir, neft va boshq.), rudali (temir, aluminiy, mis, qalay va boshq.) va rudasiz (fosforitlar, apatitlar va boshq.) foydali qazilmalar, tabiiy qurilish materiallari (marmar, gips, bo‘r, qum, shag‘al va boshq.) joylashgan. Gidrosfera (yunon. «gidor» — suv) — Yerning suv qobig‘i bo‘lib, u yerusti va yerosti suvlariga bo‘linadi. Yerusti gidrosferasi — Yerning yuza qismidagi suv qobig‘i bo‘lib, uning tarkibiga okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar, suv omborlari, botqoqliklar, muzliklar, qor qoplamlari kiradi. Yer usti gidrosferasi yaxlit qatlam hosil qilmaydi va u yer yuzasining 70,8 % ini qoplab olgan. Yerosti gidrosferasi — yer po‘stining yuqori qismida joylashgan suvlarni o‘z ichiga oladi. U yerosti suvlari deb ataladi. Gidrosferaning umumiy hajmi Yer shari hajmining 0,13 % ini tashkil qiladi. Gidrosferaning asosiy qismini (96,58 %) Dunyo okeani, 1,69 % ini yerosti suvlari, qolgan qismini daryolar, ko‘llar va muzliklar tashkil etadi. Yerdagi jami suv resurslarining 98 % ini okeanlar va dengizlardagi sho‘r suvlar tashkil qiladi. Yerdagi chuchuk suvlarning umumiy hajmi 28,25 mln km3.ga teng bo‘lib, u gidrosfera umumiy hajmining taxminan 2 % iga to‘g‘ri keladi. Chuchuk suvlarning asosiy qismi muzliklarda to‘plangan bo‘lib, ulardan hozirda juda kam foydalaniladi. Suv ta’minotiga yaroqli chuchuk suvlarning qolgan qismi 4,2 mln km3 bo‘lib, u gidrosferaning atigi 0,3 % ini tashkil qiladi. Atmosfera (yunoncha atmos — bug‘) — Yerning turli gazlar, suv bug‘lari va changlar aralashmasidan iborat gaz qobig‘i. Atmo- sferaning umumiy massasasi — 5,15 • 1015 t. Uning yuqori chega- 66 rasi 50 km.gacha davom etadi. 20—25 km balandlikda ozon qat- lami joylashgan bo‘lib, u Yerni koinotning tirik organizmlar uchun halokatli bo‘lgan ultrabinafsha nurlaridan himoya qiladi. Yerning koinot bilan modda almashinuvi atmosfera orqali amalga oshadi: koinotdan kosmik changlar va meteoritlar kirib keladi; unga yengil gazlar — vodorod va geliy chiqariladi. Atmosferaning asosiy qismini azot (78 %), kislorod (20,95 %), argon (0,93 %) va karbonat angidrid (0,03 %) gazlari tashkil etadi. Qolgan tarkibiy qismlar: metan, vodorod, azot oksidi va boshqa gazlar juda kam ulushga ega. Atmosfera bir necha qatlamlardan iborat (pastdan yuqoriga): troposfera, stratosfera, mezosfera, ionosfera (termosfera) va ekzosfera. Yer tabiiy muhitining shakllanishida troposfera (atmosfera- ning qutblarda 8—10 km, mo‘tadil kengliklarda 10—12 km, tro- pik kengliklarda 16—18 km balandlikda joylashgan quyi qismi) juda muhim ahamiyat kasb etadi. Troposferada havo oqimlari- ning harakati tufayli suv va issiqlik almashinuvi ro‘y beradi. Atmosfera, gidrosfera va litosfera o‘rtasida bir-birini taqozo qiluvchi va o‘zaro shartlangan mustahkam aloqalar o‘rnatilgan. Biosferada kechadigan barcha jarayonlar amalda ular bilan bog‘langan. Biosfera — umumiy ekologik tizim (eko- sfera) bo‘lib, istalgan ekotizimlar kabi abiotik va biotik tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Biosferaning abiotik tarkibiy qismlari tuproq, atmosfera havosi va suv muhitini, biotik tarkibiy qismlari esa barcha biologik birliklarga mansub bo‘lgan tirik organizmlar majmuyini o‘z ichiga oladi. Biosfera va tiriklikning mazmun-mohiyati aynan shu biotik tarkibiy qism bilan tavsiflanadi. Tirik organizmlar biosferaning tarkibiy qismlari bilan o‘zaro mustahkam bog‘langan (6.1-rasm). Zero, biosfera nuqtayi naza- ridan tirik moddalar — tirik organizmlarning umumiy soni muhim ahamiyatga ega bo‘lib, olimlarning hisobiga ko‘ra, uning massasi 2420 mlrd tonnani tashkil etadi. Biosferaning chegaralari past bosim va sovuq hukmronlik qila- digan atmosferaning yuqori qatlamlaridan bosimi 12 ming atm bo‘lgan okean cho‘kmalariga qadar davom etadi (6.2-rasm). Biosfera tarkibi va chegaralari 67
6.2-rasm. Biosfera chegaralari.
68 Biroq biomassaning asosiy miqdori gidrosferaning eng yuqori, litosferaning eng ustki (tuproq), atmosferaning eng quyi qismlari tutash hududlarda joylashgan. Tabiatda ikki xil moddalar almashinuvi Tabiatda moddalar mavjud: katta (geologik) va kichik (biogeo- avlanishi kimyoviy). Tabiatda moddalarning katta aylanma harakati Quyosh va Yer qa’ridagi energiyaning o‘zaro ta’sirlashuvi orqali ro‘y berib, moddalarni biosfera bilan Yerning chuqur qatlamlari o‘rtasida qayta taqsimlaydi. Masalan, yer po‘stining harakatchan qismlarida ilgari paydo bo‘lgan moddalar — magmatik jinslar turli omillar ta’sirida yemirilib, cho‘kindi jinslarga aylanadi; bu jinslar yer po‘stida yuqori bosim va harorat ta’sirida qayta o‘zgarishga uchrab, metamorfik jinslarga aylanadi; ular yerning ichki energiyasi ta’sirida qayta erib, magma hosil qiladi va yer yuzasiga chiqib, yangi magmatik jinslarga aylanadi. Bu jarayon uzluksiz ravishda davom etadi (6.3-rasm). Yerning ichki energiyasi 6.3-rasm. Tabiatda moddalarning katta aylanma harakati. 6.3-rasmda aks ettirilgan tabiatda moddalar katta aylanma harakatining belgisi doira shaklida emas, balki burama chiziq ko‘rinishida. Bu yangi moddalar aylanishi jarayoni eskisini ay- nan takrorlamasligiga ishoradir. 69 Tabiatda suv aylanishi ham katta aylanma harakat hisoblanadi. Bu harakat quruqliklar bilan okean o‘rtasida atmosfera orqali amalga oshadi. Xususan, quyosh energiyasi tufayli dunyo okeani yuzasidan bug‘langan namlik havo oqimlari — shamollar ta’sirida quruqlikka siljiydi va atmosfera yog‘inlari ko‘rinishida yer yuzasiga yog‘adi. Keyin relyef shakllariga muvofiq yerusti va yerosti suvlari shaklida okean hamda dengizlarga qaytadi. Olimlarning hisobiga ko‘ra, tabiatda suv aylanishida yiliga 500 ming km3 suv ishtirok etadi. Tabiatda moddalarning kichik aylanma harakati (biogeokimyo- viy harakat) moddalarning katta aylanma harakatidan farq qilgan holda biosfera miqyosida amalga oshadi. Uning mohiyati fotosin tez jarayonida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo‘lishi va organik moddalarning parchalanishi tufayli yana anor ganik moddalar paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. Moddalarning kichik aylanma harakati biosfera uchun mu him hisoblanib, hayotning davom etishini ta’minlaydi. Tirik mod dalar paydo bo‘lib, o‘zgarishlarga uchrab va nobud bo‘lgan holda hayot davomiyligini qo‘llab-quvvatlaydi hamda moddalarning biogeokimyoviy aylanishini ta’minlaydi. Tabiatda energiya almashinuvining bosh manbayi quyosh nuri bo‘lib, u fotosintezni vujudga keltirgan. Quyosh energiyasi yer yuzasiga bir xil tushmaydi. Masalan, Arktika hududlariga ekva- torga nisbatan uchdan bir qism miqdorida issiqlik tushadi. O‘z- bekiston tabiatdagi barcha rang-baranglik qamrab olingan, to‘rt faslga ega quyoshli zaminda joylashgan ajoyib o‘lka hisoblanadi. Bir qator ekologik tizimlarda modda va energiyaning ko‘chishi organizmlarning trofik zanjiri vositasida amalga oshadi. Bunday aylanma harakat ko‘pincha biologik aylanma harakat deyiladi. Bu harakat, yuqorida ta’kidlanganidek, kichik miqyoslarda yopiq ko‘rinishda amalga oshadi. Biosfera miqyosida biogeokimyoviy harakat amal qilib, makro va mikroelementlar hamda oddiy organik moddalarning atmo sfera, gidrosfera va litosfera moddalari bilan birgalikdagi ayla nishi ro‘y beradi. V.I. Vernadskiy ayrim moddalarning aylanishini 70 biogeokimyoviy davr deb atagan. Uning mohiyati quyidagicha: organizmlar tomonidan yutilgan kimyoviy elementlar oxir-oqibat uni tark etib, abiotik muhitga ko‘chadi, keyin muayyan vaqt o‘t- gach, yana organizmga qaytib tushadi va h.k. Bunday elementlar biofil elementlar deyiladi. Bu aylanma harakat va davrlar biosfe- rada tirik moddalarning asosiy vazifalarini ta’minlaydi. Tirik mod- dalarning bu vazifalariga quyidagilar kiradi:
Shunday qilib, quyosh energiyasi bilan bog‘lanish va uni o‘zida g‘amlab qo‘yish tirik moddalarning eng umumiy vazifasidir. Oqsil molekulalarining paydo bo‘lishida ishtirok etadigan elementlar hayotiy muhim moddalar deyiladi. Ularga uglerod, azot, kis- lorod, fosfor va oltingugurt mansubdir. Uglerod, azot va kislorodning biogeo- kimyoviy davrlari ayniqsa muhimdir. Ugle- rodning aylanishi (CO2 shaklida) organizmlarning oziqlanish zan- jirida yaqqol ko‘rinadi:
CO2ning tabiatda to‘liq aylanish davri taxminan 300 yilni tashkil etadi. Kislorodning biogeokimyoviy aylanishi tirik organizmlarning nafas olish jarayoni bilan kechadigan muhim va juda murakkab hodisadir. Kislorod yashil o‘simliklar tomonidan ishlab chiqiladi. Foto sintez jarayonida vujudga keladigan kislorodning 23 % sanoat va Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|