Elm adamları elm haqqında
- 284 -
asılı olmayan) vasitələri müəyyən bir terminlə istifadə
etmək istəyiriksə, onda bu terminə əmək alətləri ilə
birlikdə mütləq bu alətlərdən istifadə vərdişlərini də daxil
etməliyik. İstifadə qaydası məlum olmadıqda alət, alətsiz
isə istifadə qaydası heç nəyə yaramır. Lakin alətdən isti-
fadə qaydası hələ texnikaya yox, əməli biliyə aiddir və
texnologiya anlayışında əhatə olunur. Lakin bu bilik başın
sərəncamından çıxıb, əlin sərəncamına kecdikdə, qabiliy-
yətə çevrildikdə vərdiş anlayışında əhatə olunur və texniki
vasitə kimi çıxış edir. Vərdiş və alət üzvi surətdə bağlıdır
və vahid sistemə daxildirsə onları ayırıb müxtəlif termin-
lərlə
ifadə
etməklə
ictimai
fəaliyyət
haqqında
tamamlanmış təsəvvür əldə oluna bilməz.
Texnikanın inkişafında sonrakı ən mühüm mərhələ
işçi maşınların kəşfi (sənaye inqilabı) ilə bağlıdır. İşçi ma-
şınların əsas funksiyası
bundan ibarətdir ki, əmək predmeti
üzərində əvvəllər bilavasitə insanın gördüyü işi indi maşın
görür. K.Marks yazır: «Hər bir mükəmməl maşın qurğusu
bir-birindən çox fərqli olan üç hissədən: mühərrik
maşından, ötürücü mexanizmdən və nəhayət alət-
maşınından, yaxud iş maşınından ibarətdir... Əgər biz
yaxud əsl iş maşınına yaxından nəzər salsaq ki, həmin
maşın çox zaman xeyli dəyişilmiş şəkildə olsa da,
ümumiyyətlə və bütünlükdə sənətkar və manufaktura
fəhləsi tərəfindən işlədilən eyni apparat və alətlərdən
ibarətdir; lakin bunlar daha əl alətləri deyildir, mexaniz-
min alətləridir, yaxud mexaniki alətlərdir».
1
Beləliklə,
maşınlar nəinki təkcə canlı əməyi, həmçinin fəhlənin
özünü və onun peşə alətini əvəz edir.
Əslində maşın insanın görə bildiyi işlərin yalnız o
hissəsini əvəz edə bilir ki, onlar vərdiş hesabına görülmüş
1
К.Маркс. Капитал. 1-cи ciлд, Азярняшр, 1969, с. 375