Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 122
illətdir (səbəb) və məlul (səbəb olunan) ondan zəruri olaraq çıxar. Məlulun illətlə birlikdə var olması zəruridir. Bu anlayış Allahın iradə sahibi olmasını və seçmə azadlığını yox edərək Onun qüdrət sifəti ilə vəsflənmədiyini göstərir. Halbuki bu xüsusiyyət Quranın Allaha istinad etdiyi ən əsas atributlardan biridir. Kəlamçılar aləmin yaradılışında elm, iradə və qüdrət sifətlərinin təsirli olduğunu qəbul edirlər. Maturidilər buna təkvin sifətini də əlavə edirlər. Buna görə Allah hər şeyi, hətta yox olanı (mə`dum) belə əzəli bilgisi ilə bilir. Lakin məşşailərin iddia etdikləri kimi onun bilgisi yaratması manasına gəlməz. Tanrı bir şeyi bildiyində o şey bütün varlıq şərtlərini hazırlayaraq var olmaz. Bir şeyin yaradılması üçün onu bənzərlərindən ayırmağı və müəyyən bir vaxtda yaratmağı təmin edən iradənin və istəniləni yaratma qüdrətinin 29 olması lazımdır. Bu mənada mümkin 30 varlıqların bir təsir ediciyə ehtiyac səbəbinin əzəli imkan olduğunu qəbul edən məşşai filosoflardan fərqli olaraq kəlamçılar bu illətin hüdus olduğunu müdafiə ediblər. 31
Kəlamçılar iradə olunan (murad) olmadan iradənin, qüdrət yetirilən (məqdur) olmadan da qüdrətin olmasının mükün olmadığına, bundan başqa qədim bir iradədən hadis bir feilin meydana gəlməsinin imkansızlığına dair etirazlara Allahın iradəsi ilə bəşərin iradəsi arasındakı fərqə diqqət çəkərək cavablandırmağa çalışmışlar. 32 Bundan başqa, problemi həll etmək üçün əzəli sifətlə sonradan olan fel arasına “zamani aidiyyəti” qoymaqdadırlar. Beləcə fellər əzəli iradə və qüdrət sifətlərinin zaman içindəki gerçəkləşməsindən ibarət olmaqda, sifətlərin əzəliliyi isə fellərin də əzəli olmalarını zəruri etməməkdədir. 33
29 İradə ilə qüdrət arasında fərq olmadığını irəli sürənlərə cavab olaraq Razi qüdrətin bir şeyin yaradılmasında təsirli olduğunu, lakin zamanın dəyişməsi ilə dəyişmədiyini və bu mənada bir şeyin müəyyən bir zamanda var olmasında qüdrət deyil iradənin təsirli olduğunu qeyd edir. Bax. Razi, Mə‘alimu Usuli-d-din, thq. Səmih Dağim, Beyrut, 1992, səh. 44 30 Mümkin belə tərif olunmuşdur: zatına nisbətlə varlığı və yoxluğu eyni olan, varlığı və yoxluğu imkan daxilində olan. 31 Ömer Türker, Seyyid Şerif Cürcânî (nəşr olunmamış dissertasiya), İstanbul, 2006, səh. 57- 59: Halife Keskin, “İslam Kelamında İlahi Sıfatlar ve Yaratma”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fkültesi Dergisi, Adana, 2001, sayı 1, səh. 70 32 Bax. Qəzzali, Təhafutu-l-Fəlasifə, tərc.ed. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul, 2005, səh. 19. 33 Halife Keskin, a.k.m., səh. 78. Kəlama görə aləmin yaradılışı 123
Kəlamçılar aləmin zaman baxımından hadis olduğunu qəbul etməklə zamanın da hadisliyini mənimsəmişlər. 34 Belə ki, aləm Allahdan başqa hər şey olduğu üçün zaman da hadis olmalıdır. Aləm zamanda yaradılıb, zaman da onunla birlikdə var olub. Zaman da məkan kimi sonludur və bir başlanğıca sahibdir. Qəzzali, məşşai filosofların “Allah zaman baxımından aləmdən əvvəldir deyilərsə onda bu, aləm və zaman var olmadan öncə aləmin olmadığı sonsuz bir zamanın var olduğu mənasına gələr” 35
şəklindəki etirazlarına qarşı bir kəlamçı kimi belə cavab verir: Zaman sonradandır və yaradılmışdır; ondan öncə əsla heç bir zaman yoxdur. “Allah aləm və zamandan öncədir” sözümüzün mənası ondan ibarətdir ki, “Allah vardı, aləm isə yoxdu, sonra Allah yenə vardı və onunla birlikdə aləm də var oldu”; “O vardı və aləm yoxdu” sözümüzün mənası “Yaradıcnın zatı var idi və aləmin zatı yox idi”; “O vardı, Onunla birlikdə aləm də vardı” sözümüzün mənası isə “yalnızca iki zatın var olmasıdır”. Bu halda biz “əvvəl olma” sözü ilə sadəcə Onun var olmadakı təkliyini nəzərdə tuturuq; aləm isə tək bir şəxs kimidir. Əgər biz məsələn, “Allah vardı İsa yoxdu; sonra O var olmağa davam edərkən Onunla birlikdə İsa da var oldu” desəydik bu ifadə yalnızca bir zatın varlığını, digərinin yoxluğunu, sonra da iki zatın var olduğu mənasını ehtiva edər, üçüncü bir şeyin varlığını zəruri etməzdi. Hər nə qədər xəyal gücü (vəhm) üçüncü bir şeyi, yəni zamanı nəzərdə tutmadan qane olmasa da, xəyal gücünün səhvlərinə dəyər verilməz. 36
Qəzzalinin son cümləsi insan ağlı üçün zamanın yoxluğunu düşünməyin nə qədər çətin olduğunun etirafıdır. Zira insan zaman məfhumunu bir kənara qoyaraq düşünə bilməz. Qəzzali zamanın gerçəkliyini qəbul etsə də, Ədududdin əl-İci (ö. 756/1355) kəlamçıların “dünənin bu gündən əvvəl olmasının yalnızca
34 Kəlamçıların əksəriyyəti zamanı “onunla məlum olmayan yenilənin ölçüldüyü məlum yenilənən ( ريغ ددجتم هب ردقم مولعم ددجتم مولعم )” şəklində tərif etmişlərə də (bax. Təftəzani, a.k.ə., II, səh. 188), kəlam ənənəsində müxtəlif zaman tərifləri mövcuddur. Məsələn Əbu-l- Hüzeyl əl-Əllafa görə zaman “işlər arasındakı fərq”, Əbu Əli əl-Cübbai və Bəlxiyə görə isə “fələyin hərəkətidir”. Bax. Hüsamuddin əl-Alusi, “əz-Zəmənu fi fikri-d-dini və-l-fəlsəfiyyi- l-qadim”, Aləmu’l-Fikr, Küveyt, 1977 (Avqust-Sentyabr), VIII cild, II sayı, səh. 453. 35 Qəzzali, a.k.e., səh. 32. 36 Qəzzali, a.k.e., səh. 32. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|