Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies
17/1 Yaz-Summer 2017
20 Yanvar Faci
əsı Müasır Az ərbaycan Poeziyasında
The Tragedy of January 20 in Contemporary Azerbaijani Poetry
Prof.Dr. Tofiq
ƏBDÜLH ƏS ƏNLİ
∗
Özet
Эта статья посвящена проблеме патриотизма, ярко выраженного в
Азербайджанской поэзии в период Независимости. Автор выдвигает на первый
план героическую тему, посвященную невинным жертвам 20 Января, и тему
патриотизма, выраженную в произведениях современных поэтов.
Anahtar kelimeler:
20 Января, Азербайджанской поэзии, трагедия, патриотизм,
автор
Abstract
İn this article, patriotic and national revival themes have been analyzed, distingushed
itself in the Azerbaijan’ poetry of independece period. Author has highlighted an
appreciation of January 20’s tragedy by the poems of famous Azerbaijan writers
about martyrs.
Keywords:
January 20, Azerbaijan poetry, tragedy, patriotic, author
Az
ərbaycanın yaxın tarixində ən dəhşətli və unudulmaz səhifələrdən birini təşkil edən
İyirmi Yanvar faci
əsi ədəbiyyatın digər janrlarında olduğu kimi poeziyada da geniş ifadəsini
tapmışdır. Qeyd ed
ək ki, bu bir tərəfdən poeziyanın çevik ifadə imkanlarına malik olmasından
ir
əli gəlirsə, qarşı tərəfdən millətin müstəmləkəçiliyə, zülmə və haqsızlığa qarşı barışmaz
münasib
ətindən qaynaqlanır. Məhz buna görədir ki, “...baş verən qanlı hadisələr dərhal
ədəbiyyatımızda əksini tapdı. Mövzuya çevik və operativ münasibət söz, sənət adamlarımızın
hadis
ələrin içərisində olduğunu, ümumxalq mübarizəsinin həyəcan və ümidləri ilə yaşadığını
bir daha t
əsdiq etdi. Məhz jurnalist və publisistlərimiz, şair və yazıçılarımız ölkənin
informasiya blokadasına alındığı o ç
ətin günlərdə, fövqəladə vəziyyət rejimində, sözün
imkanlarından f
ədakarcasına istifadə etməklə Yanvar faciəsi ilə bağlı dəhşətli həqiqətləri
bütün xalqa v
ə beynəlxalq aləmə çatdıra bildilər”
[Mehr
əliyev 2000: 42-43]
.
Az
ərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə İyirmi Yanvar faciəsinə tarixi-siyasi
rakursdan yanaşaraq yazır: “Mü
əyyən mənada İyirmi Yanvar bizə qarşı törədilən mənəvi
t
əcavüzün məntiqi nəticəsi idi. ...Faciəni yada salmaq, hüznə batmaq, kədərə batmaq deyil,
milli qeyr
ət, cəsarət və rəşadət sahiblərini, günahsız qurbanları – şəhidləri hörmət və
m
əhəbbətlə xatırlamaqla yanaşı, bunlardan nəticə çıxarmağı gələcəkdə belə faciələrin
qarşısının alınması yollarını v
ə vasitələrini aramalı və tapmalıyıq.
∗
UNEC-in “Az
ərbaycan dili” kaledrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru
Tofiq
Əbdülhəsənli
22
İyirmi Yanvar faci
əsini düşündükcə yoxdan var oluruq.
Bir yandan sarsılsaq da, o biri yandan q
əlbimizi sonsuz qürur hissi bürüyür. Sarsılırıq ki,
bizim oğullarımızın q
əbahəti, günahı nə idi ki, havayı qurban getdilər. İftixar hissi keçiririk ki,
ş
əhidlərimiz sabaha, gələcəyə olan ümidimizə çıraq tutdular. Bizim inam qalamızda əbədi
m
əşəl yandırdılar.
Bizim q
ədim ənənəmizdə şəhidlik ölümün ən yüksək mərtəbəsi hesab edilir”
[Vahab-
zad
ə 1990:25].
İyirmi Yanvar faci
əsinin Azərbaycan xalqının ruhunda, düşüncəsində, milli-mənəvi
yaddaşında yaratmış olduğu ictimai k
ədər xalq şairi Qabilin “Mərsiyə”sində bütün dolğunluğu
il
ə ifadə olunmaqdadır. Ənənəvi klassik şeir tərzində yazılmış “Mərsiyə”də tarixi Kərbəla
müsib
əti ilə Bakıda yaşanılan faciə müqayisəli şəkildə təqdim olunur.
Onu da xatırladaq ki, Qabilin “M
ərsiyə” şeiri yaranandan dərhal sonra geniş xalq
kütl
ələri tərəfindən diqqət və maraqla qarşılanmış, dillər əzbərinə çevril”mişdir. Əsərin xalq
arasında yayılmasının v
ə diqqətlə qarşılanmasının bir çox səbəbləri vardır. Hər şeydən əvvəl,
şeirin yarandığı dövrd
ə heç bir əsərdə millətin faciəsi belə çevik və aşkar şəkildə
ədəbiyyata gətirilməmişdir. Hələ sovet imperiyasının yaşaması, senzuranın mövcudluğu bu
tipli
əsərlərin üzə çıxarılmasını müəyyən qədər əngəlləyirdi. Digər tərəfdən, bu əsərdə
mill
ətin qarşılaşmış olduğu faciəyə ictimai məzmun verilmiş, onun fəlsəfi yönləri diqqət
m
ərkəzinə çəkilmişdir. Həmçinin əsərin klassik bir janrda qələmə alınması ona olan diqqət
v
ə marağın daha da artmasını şərtləndirmişdir.
Akademik B
əkir Nəbiyev “Çətin yollarda” adlı ədəbitənqidi məqalələr toplusunda Qabilin
“M
ərsiyə” şeirinin yazıldığı dövrü belə dəyərləndirir: “1990-cı ilin Yanvar qırğınından sonrakı
ilk günl
ərdən birində səhər tezdən Qabil Akademiyaya gəldi. Salamkəlamdan sonra cibindən
dörd bükülmüş üç v
ərəq kağızı çıxarıb yaşıl mürəkkəbi təzəcə qurumuş şeirini oxudu. Mən
sarsılmışdım. Bu, indic
ə bir bəndini qeyd etdiyim ‘Mərsiyə’ idi. Şəhidlərimizin günahsız
qanlarının Bakı küç
ələrində hələ qurumadığı, qətl yerlərini dövrələmiş ilk qərənfillərin hələ
solmadığı bir vaxtda bu d
əhşətli faciə şeirimizə hadisələrin həqiqətən də qaynar izilə, xalqın
bu m
ərd oğlunun yanıqlı naləsi ilə gətirilmişdi. Cəlladın ‘əlində şəmşir’ hələ hökmfərman
olduğu bir vaxtda bu şeiri yazmaq ‘Sirl
ər xəzinəsi’ndə diri ikən əyninə kəfən geyib şah
divanına getmiş Nizami qocasını yada salırdı. Şeiri bir d
ə oxuduq. Mən onun əlyazmasını alıb
çapxanamıza endim, çoxaldıcı cihazda şeird
ən nüsxələr çıxartdırıb bir neçəsini Qabilə verdim,
qalanını is
ə Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin üzvlərinə, Elmi-Tədqiqat institutlarının
direktorlarına payladım. Az sonra ‘M
ərsiyə’ başqa xətlərlə də çoxaldılmış və mətbuatda nəşr
olunmasından xeyli
əvvəl geniş yayılmış, adamların böyük rəğbətini qazanmış, əldən-ələ,
dild
ən-dilə dolaşmışdı. Şəhidlərin həlak olduğu yerlərdə çiçəklər düzüb növbə çəkən
h
əmvətənlərimiz bu “Mərsiyə” ilə kövrəlir, onun misraları ilə birbirini intiqama səsləyirdilər”
[N
əbiyev 2000: 59]
.
Qeyd ed
ək ki, Qabilin “Mərsiyə” adlanan şeirinin diqqəti çəkən cəhətlərindən biri isə
onun xalqın yaşadığı probleml
ərlə sıx bağlılığındadır. Başqa sözlə, əvvəllər ədəbiyyatımızda
bu janrda yazılmış
əsərlər daha çox dini mövzularda qələmə alındığı halda, Qabil xalqın
yaşadığı v
ə qarşılaşdığı problemləri ədəbiyyata gətirməyə çalışmışdır:
Tutulub vahim
ədən nitq bu gün, dil bu səhər,
B
əzəyib Abşeronu qanlı qərənfil bu səhər.
Bakı f
əryad eləyir, gözdən axır sel bu səhər,
20 Yanvar Faci
əsı Müasır Azərbaycan Poeziyasında
23
G
əmilər nalə çəkir, ərşə çıxır zil bu səhər.
Gec
əni atəş ilə qırmızı qan eylədilər,
Xalqımı, mill
ətimi gülləbaran eylədilər
[Qabil 1994: 29]
.
Akademik B
əkir Nəbiyev Qabilin bəhs olunan “Mərsiyə”si ilə bağlı mülahizələrini
aşağıdakı ş
əkildə davam etdirir: “Bu şeirin təkcə adı yox, özü də çağdaş poeziyamızda nəşr
olunmuş ilk m
ərsiyə idi. Ədəbiyyatımızın çox zəngin janrlarından olan mərsiyəmizin tarixində
b
əlkə də ilk dəfə idi ki, cəlladımızın öz padşahımız (yəni prezident Qorbaçov) olması dilə
g
ətirilir, günahsız həmvətənlərimizin kütləvi qırğınını təşkil edib bu faciəni imperiyada
yaşayan başqa mill
ətlərə ‘nümunə’ göstərənlərə ümumxalq nifrəti elan olunurdu.
Az
ərbaycan xalqının sinəsinə çəkilmiş çalınçarpaz dağların göynərtisini ürək yanğısı ilə
s
ənətkarlıqla əks etdirmək baxımından Qabilin əsəri mərsiyə ədəbiyyatının ən görkəmli
nümay
əndələri olan Qumrinin, Dəxilin, lap bu yaxınlarda ‘Sabah’ nəşriyyatında mükəmməl bir
kitabı buraxılmış Racinin klassik m
ərsiyələri ilə səsləşir və xüsusən də dilinin aydınlığı
etibaril
ə onlardan heç də geri qalmır” [
Qabil 1994: 60]
.
B
əxtiyar Vahabzadənin “Azərbaycan əsgəri”, “Azərbaycan”, “Hələ günahkarıq”, “Şəhid
anası” v
ə digər şeirləri də vətənpərvərlik ruhunda qələmə alınmış, milli özünəqayıdış
amalına söyk
ənən poetik örnəklərdən hesab olunmaqdadır. Şair marş janrında yazdığı
“Az
ərbaycan əsgəri” adlı şeirində “Şəhid ruhu baxır bizə göylərimizdən”, – deyə yurdumuzun
keşiyind
ə dayanan əsgərlərə müraciət edərək bir an da olsun imtiqam hissindən vaz
keçm
əməyə çağırır. “Azərbaycan” adlı şeirində şair vətənin azadlığı uğrunda qurban getmiş
ş
əhidlərimizin xatirəsini bir daha yad edərək onların heç bir zaman unudulmayacağı
q
ənaətini ifadə edir. Şairin fikrincə, torpağımızın şəhidlərin qanı ilə suvarılması dövlətin və
mill
ətin yaşamasının, var olmasının gerçək simvoludur:
Ş
əhidlərin qanı ilə yoğrulubdur torpağımız,
Q
əlbimizdə dalğalanır öz üçrəngli bayrağımız. [
Qabil 1994: 26].
B
əxtiyar Vahabzadənin 1992-ci ildə qələmə aldığı “Hələ günahkarıq” adlı şeirində
Ş
əhidlər xiyabanında hazır məzarların olmasına bir şairvətəndaş olaraq özünün heyrətini
gizl
ədə bilmir:
B
əlkə dəfn olunan heç meyid deyil,
Zaman diri-diri d
əfn edir bizi.
Hazır m
əzarlarda biz şəhid deyil,
B
əlkə dəfn edirik mənliyimizi
[Qabil 1994: 29]
.
Qoşma janrında yazılmış şeirin sonunda şair Az
ərbaycanın azadlığı uğrunda şəhid
olanların qanının, qisasının alınmamasından dolayı özünün narahatlığını ifad
ə etmişdir.
Az
ərbaycanın xalq şairi Nəbi Xəzrinin şeirlərində də İyirmi Yanvar faciəsi özünəməxsus
ş
əkildə dəyərləndirilmişdir. Bu baxımdan müəllifin “Qanlı yanvar” adlı şeiri istər mövzu-
münd
əricə, istərsə də formasənətkarlıq aspekti ilə maraq doğurmaqdadır. Əsərdə
Az
ərbaycan xalqının qarşılaşdığı bu dəhşətli hadisə önündə yaşadığı ağrı və acıları öz poetik
ifad
əsini tapmışdır. Müharibə mövzusunda yazılmış bəzi araşdırmalarda “Qanlı yanvar” şeirinin
Tofiq
Əbdülhəsənli
24
“ş
əhid sinfoniyası kimi” qiymətləndirilməsi əsərin bədii siqlətinin təcəssümü kimi
m
ənalanmaqdadır.
Nec
ə ağır olur gecə matəmi...
Kim deyir dünyada
ş
əhidlər susur?!
Ş
əhidlər dillənir
şahidl
ər kimi.
[X
əzri 1991: 106]
.
Az
ərbaycanın xalq şairi Məmməd Arazın şeirlərində də vətənpərvərlik motivləri qabarıq
ifad
əsini tapmışdır. Şairin İyirmi Yanvar şəhidlərinə ithaf etdiyi “Yadımdan çıxmaz gecə” adlı
şeiri bu baxımdan diqq
əti cəlb etməkdədir:
Yadımdadır o axşam,
Yadımdadır o gec
ə.
Qanlı yanvar gec
əsi.
O başımız,
ür
əyimiz
S
əsimiz, harayımız
Oda tutulan gec
ə.
Qanlı yanvar gec
əsi.
[Araz 2003: 122]
.
Az
ərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən olan Fikrət Sadığın “Təsəlli”, “Bir
il keçdi”, “Qoymadılar”, “Yen
ədəmi?”, “Şəhidlər xiyabanında”, “20 Yanvar səkkiz ildən sonra”
v
ə digər şeirləri şəhidlik mövzusunda yazılmışdır. Müəllifin adı çəkilən şeirlərində ana
yurdun azadlığı, istiqlaliyy
əti uğrunda aparılan mübarizələrdə həyatından keçən
q
əhrəmanların unudulmayacağı qənaəti poetik təcəssümünü tapmışdır.
Fikr
ət Sadığın “20 Yanvar səkkiz ildən sonra” adlı şeirində 1990cı ildə baş verən faciəli
hadis
ələrə yeni prizmadan yanaşılmışdır. Aradan keçən səkkiz illik zaman kəsiyindən dönüb
keçmiş
ə boylanan şairin təxəyyülündə baş verən hadisələr yenidən canlanır.
Xalq şairi Fikr
ət Qocanın orijinal səpkidə qələmə aldığı “Görün o şəhidlər nə deyir sizə”
adlı şeiri son ill
ərdə şəhidlik mövzusunda yazılmış bədii örnəklərdən biridir. Yalnız
mövzumünd
əricə baxımından deyil, həmçinin bədii-estetik aspektləri ilə maraq doğuran bu
yazı ş
əhidlik mövzusunda qələmə alınmış başqa örnəklərdən bir də onunla fərqlənməkdədir
ki, burada mü
əllif yaşanılan faciənin böyüklüyünü təqdim etməklə yanaşı, həmçinin onun
unudulmasından duyduğu narahatlığını ifad
ə etməyə çalışmışdır. İyirmi Yanvar faciəsinin
tarixin ibr
ətli bir səhifəsi kimi gənc nəslin tərbiyəsində oynaya biləcəyi rola diqqəti
yön
əldən şairin fikrincə, tarixini, keçmişini, acı günlərini unudan xalqlar özləri üçün xoşbəxt
g
ələcək yaratmaqda daim problemlərlə üzləşməyə məhkumdurlar
Qanımız qarışıb qardaş qanına,
Bu torpaq
əmanət verilib bizə.
Siz g
əlin Şəhidlər Xiyabanına,
Görün o ş
əhidlər nə deyir sizə.
[Qoca 2000: 53]
.
20 Yanvar Faci
əsı Müasır Azərbaycan Poeziyasında
25
Az
ərbaycan xalqının qarşılaşdığı İyirmi Yanvar hadisələrini vaxtında, məqamında dəyər-
l
əndirən sənətkarlardan şair-publisist Məmməd Aslanın “Ağla, qərənfil, ağla” adlı şeiri
faci
ənin ictimai-siyasi mahiyyətini bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxaran poetik nümunələrdən biri
kimi geniş oxucu auditoriyasının r
əğbətini qazanmışdır. Şeirin ağı ruhunda qələmə alınması
da diqq
ətəlayiqdir:
Göyl
ər yaman qarışıq,
Ağla, q
ərənfil, ağla!
Sis g
əlir qan-qarışıq,
Ağla, q
ərənfil, ağla!
[Aslan 1990: 196]
.
“Ağla, q
ərənfil, ağla” şeirində Məmməd Aslan xalqın qarşılaşdığı faciələrə diqqəti
ç
əkməklə kifayətlənməmiş, bu və bu kimi faciələrin millətin qan yaddaşında dərin izlər
buraxdığını xatırlatmışdır. Şairin q
ənaətincə, millət öz faciələrindən ibrət dərsi almalı,
g
ələcəyini, xoşbəxtliyini təmin etmək üçün bu hadisələri unutmamalı, gənc nəslin
v
ətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində tarixin yaşanılan məqamlarına söykənməlidir. “Ağla,
q
ərənfil, ağla” şeirində “qaranlıq”, “zülmət”, “gecə”, “zülm”, “şər” və sair kimi simvollarla
faci
ənin ictimai mahiyyətinin açılmasına çalışılmışdır.
İstedadlı şair M
əmməd İsmayılın “Bu qan yerdə qalan deyil” adlı şeirində İyirmi Yanvar
faci
əsi orijinal ifadə şəkli ilə təqdim olunmaqdadır. Qeyd edək ki, müəllifin 1998ci ildə
Ankarada n
əşr edilən eyniadlı kitabına daxil edilmiş bu şeir iki hissədən ibarətdir. Şeirin
birinci hiss
əsində şair faciənin ağırlığını, çəkilməzliyini əks etdirməyə çalışmışdır:
Torpağın bağrı da od tutub yanır,
Var ed
ə bilmədik biz o yoxları.
Bakının üstünd
ə ruhlar dolanır,
Nakam ş
əhidlərin nakam ruhları.
[İsmail 1998:196]
.
“Qan axır şerimin misralarından”, dey
ən şairin gözlərinə qarşılaşdığı hər şey qan
r
əngində görünməkdədir. Müəllifin qənaətincə, azadlıq uğrunda mübarizə aparan xalqın
qanla qarşılaşması t
əbiidir. Əsas məsələ odur ki, xalq öz intiqamını almalı, tökülən qanların
yerd
ə qalmasına imkan verməməlidir.
Sabir Rüst
əmxanlının “Zireh”, “Qorxum qalmadı”, “İyirmi yarvar xatirəsi” kimi şeirləri də
ş
əhidlərin ruhuna ihtaf olunmuşdur. Xüsusilə, şairin “Qorxum qalmadı” adlı şeiri milli-mənəvi
yaddaşın oyanışına marağın oyadılması baxımından diqq
əti cəlb edir:
Bu torpağa çoxdan b
əri,
Ş
əhid məzarları əkilməyib.
B
ərəkəti qaçıb zəmilərin
Havasında ilham azalıb,
Çaylarında su...
Adam bu torpağın
Qısırlığından qorxur
[Rüst
əmxanlı 2004: 27]
.
Tofiq
Əbdülhəsənli
26
Z
əlimxan Yaqubun “Qalmaz”, “Şəhid ruhu”, “Şəhidlərin ili” kimi şeirləri şəhidlik
mövzusunda q
ələmə alınmışdır. Şairin “Qalmaz” adlı şeirində 1990cı ilin yanvarında
Az
ərbaycan xalqına qarşı işlənmiş olan cinayətlər sadalanır və bu cinayətlərə görə
düşm
ənlərimizin cəzasız qalmayacağı vurğulanır. Şeirdə publisistik pafosun qabarıqlığı əsərin
b
ədiiliyini zəiflətsə də, bütövlükdə onun uğurlu poetik örnəklərdən biri olduğu etiraf
edilm
əlidir.
B
əhs olunan poetik örnəklərlə yanaşı, Mirvarid Dilbazinin “Şəhidlər qəbiristanında”,
M
ədinə Gülgünün “Bu şəhid balanın ölən çağı deyildi”, Tofiq Mütəllibovun “Dözüm dərsi”, Əli
V
əkilin “Şəhid bayatıları”, Hikmət Ziyanın “Kimdir şəhidlər”, “Laylay”, Zəlimxan Yaqubun
“Ş
əhid qanı”, Məmməd Namazın “Körpə şəhidlərə layla”, Ələkbər Salahzadənin “Qərənfil
nağılı”, Ramiz M
əmmədzadənin “O gecə”, Zivər Ağayevanın “Ağlama, ay ana”, Çingiz
Əlioğlunun “And”, Musa Ələkbərlinin “Şəhidlər xiyabanı”, Kəmalə Ağayevanın “Şəhidlər
xiyabanında düşünc
ələr”, “Yağma yağış”, “Oxu, qaboy”, “Ağlama, şəhid anası”, “Şəhid
bayatıları” v
ə bu kimi, digər şeirlər də şəhidlik mövzusunda qələmə alınmışdır.
Az
ərbaycan şeirində şəhidlik mövzusunun işlənilməsi tarixi qədimlərə gedib çıxsa da,
İyirmi Yanvar hadis
ələri bu mövzunun yenidən aktuallıq qazanmasında əhəmiyyətli rol
oynamışdır. İyirmi Yanvar hadis
ələrinə ədəbiyyatın, xüsusilə poeziyanın aktiv münasibəti bir
d
ə onunla bağlıdır ki, bütövlükdə cəmiyyət bu prosesin içərisində olmuşdur. Baş verən
hadis
ələrin rus sovet imperiyasının çöküşü ilə müşayiət olunması, istiqlaliyyət uğrunda
mübariz
ənin tərkib hissəsinə çevrilməsi və nəhayət, faciənin sosial-siyasi çəkisinin artaraq
ümumb
əşəri əhəmiyyət kəsb etməsi onun canlı poetik əksinə geniş imkanlar yaratmışdır.
KAYNAKÇA
MEHRƏLİYEV Elçin [2000].
Müharib
ə
v
ə
ə
d
ə
biyyat
, Bakı: Az
ərnəşr.
VAHABZADƏ Bəxtiyar [1990].
Ş
ə
hidl
ə
r
, Bakı: Elm.
NƏBİYEV Bəkir [2000].
Ç
ə
tin yollarda
, Bakı: Elm.
QABİL [1994].
Güll
ə
baran eyl
ə
dil
ə
r
. Bakı: G
ənclik.
XƏZRİ Nəbi [1991].
Q
ə
m d
ə
ft
ə
ri
. Bakı: Az
ərnəşr.
ARAZ Məmməd [2003].
V
ə
t
ə
n deyin
, Bakı: Adiloğlu.
QOCA Fikrət [2000].
Adi h
ə
qiq
ə
tl
ə
r
, Bakı: Az
ərnəşr.
ASLAN Məmməd [1990].
Bilm
ə
c
ə
di bildiyimiz bu dünya
, Bakı: Yazıçı.
İSMAİL Mehmet [1998].
Bu kann yerde kalan değil
, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
RÜSTƏMXANLI Sabir [2004].
Seçilmiş
ə
s
ə
rl
ə
ri
, Bakı: Ş
ərq-Qərb.
Dostları ilə paylaş: |