ƏSƏD ƏLİyev
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əsəd Əliyev
- XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti
Əsəd Əliyev 124 imamların adlarını təlqin edir, yanındakı adam isə meyitin sağ çiynini yavaşca silkələyirdi ki, onun ruhu deyilənləri eşitsin. XIX əsrə aid tarixi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, M əhəmməd dininə qulluq edənlər ölünün dirilməsinə və ona qurulacaq vahim əli məhkəməyə inanırdılar. Onların fikrincə, öl ənin meyidini qəbirə qoyandan sonra cəsədin yanına iki qorxunc m ələk-Hinkir və Minkir gəlir, onu sorğu-sual edir, Allaha , peyğəmbərə inanıb-inanmadığını öyrənirlər. Əgər inanırsa onun cəsədini sakit buraxırlar. Yox, inanmırsa, onda onu m əhşər ayağına çəkirlər (138,655). M eyitin başının altına daş qoyulması adəti çox qədimdir. Arxeoloqlar tunc dövrün ə aid qəbirlərdə tədqiqat işləri aparark ən ölünün başının altında daş olduğunu müşahidə etmişlər. Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi (25,18), heç şübhəsiz ki, bu ad ət daşa inamla bağlı olub, mərhumu pis ruhlardan qorumaq m əqsədi daşımışdır. Şəriətin göstərişinə uyğun olaraq, cənazəni qəbirə endirən adamlar ayaqyalın və başıaçıq olmalı, qəbirdən isə meyitin ayaq t ərəfindən çıxmalı idi (39,51). Bölg ələrimizin sünni məzhəbindən olan kəndlərində q əbirin içərisində əhlət düzəldirdilər. Meyiti sağ böyrü üstə üzü qibl əyə tərəf əhlətə uzadıb, əhlətin üstünə palıddan kəsilmiş yoğun ağaclar düzür, onun üstündən isə qaratikan kolları döşəyirdilər. Bundan sonra qəbir torpaqla doldurularaq üstü balıq beli formasında düzəldilirdi. Etnoqrafik ədəbiyyatda XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti 125 “sappa” adlanan bel ə qəbirlər Şərur (49,208) və Qazax bölg əsində daha geniş yayılmışdı (116,89). Q əbir torpaqlanarkən beli əldən-ələ verməzdilər. Qəbiri torpaqlayan şəxs beli yerə qoyduqdan sonra başqa birisi götürüb işi davam etdirərdi. Bel əldən -ələ verildikdə, yenə də yas düşəcəyinə inanılardı. İstər Azərbaycanda, istərsə də tədqiq etdiyimiz bölg ələrdə mövcud olan bu adət Qafqazın digər müs əlmanları üçün də xarakterik idi. Tədqiqatçıların fikrincə, bu ad ətə əməl etməkdə məqsəd mərhumun ruhunun və ya digər b əd ruhların onu dəfn edənə vuracağı zərərin qarşısını almaq idi. Düşünülürdü ki, ruhun mərhumu dəfn edənə keçə bilməsi üçün əsas vasitə beldir (109,33). Şiələrin qəbiri dördbucaqlı formada, dərinliyi təxminən 1,5, uzunluğu 2, eni isə 1 m olardı. Özü də sünnilərdə olduğu kimi, qadınların qəbiri kişilərinkindən dərin qazılardı. M ərhumun baş daşı ilk öncə müvəqqəti olaraq ağacdan qoyular, sonra is ə boz rəngli hündür daş və ya kərpic hörgüylə d əyişdirilərdi. Baş daşına mərhumun soyadı, adı, atasının adı, doğulduğu və vəfat etdiyi tarix yazılırdı. Mərhum kişi olardısa, onun baş daşına qoyun, qoç, at və ya tüfəng, qadındırsa qayçı, tikiş maşını və s. kimi rəsmlər həkk edilərdi. Gümanımızca, bu bir t ərəfdən əhalinin mifoloji görüşləri, islamdan öncəki qədim d əfn adəti ilə bağlı idisə, digər tərəfdən onun peşə-sənət f əaliyyətini açıqlayan cizgilər idi. Türk alimi Y.Kalafata görə, baş daşlarına həkk edilən at, qoç, silah rəsmləri mərdliyi, qoçaqlığı göstərən əlamət idi. Belə rəsmlər süfrəsi açıq, Əsəd Əliyev 126 qonaqp ərvər adamların başdaşına işlənirdi (36,201). Onu da əlavə edək ki, bölgələrimizin bir sıra kəndlərində qədim tariximizin nişanəsi olan qoyun, qoç fiqurlu qəbir daşlarına da rast g əlirik. Arxeoloq alimlərimiz baş daşı üzərindəki heyvan t əsvirlərini və baş daşlarının qoç, qoyun fiqurunda düz əldilməsini totemizmin qalıqları hesab edirlər (25,31). M ərhum dəfn edildikdən sonra mərasim iştirakçıları molla il ə birlikdə onun həyətinə qayıdırdı. Burada mərhumun ruhuna “ Fatih ə ” oxunub, ehsan verilirdi. Məclisdən duranlar mərhumun ail əsinə, qohum-əqrəbasına başsağlığı verib dağılışırdılar. Bir c əhəti də vurğulayaq ki, kişi və qadın məclisləri ayrı-ayrı çadırlarda olurdu. Etnoqraf H.Q.Q ədirzadə yazır ki, ehsan vermək islamdan çox-çox əvvəllər mövcud olmuş qədim adətlərdəndir və “...uzaq keçmişdə mərhumun qəbri üstündə kəsilmiş qurbanlar, m əzara qoyuimuş müxtəlif qab-qacaq və s. də ehsanla bağlı olaraq yaranmışdır ” (49,219). Aldığımız məlumata görə, XX əsrin 40-50-ci illərində bəzi k əndlərin əhalisi ehsanı qəbir üstə verərdi. Mərasim iştirakçıları el ə qəbir üstdən də öz evinə dönürdü. Tədqiqatçıların yazdığı kimi, yasa g ələnlərə evdə yox, qəbir üstə ehsan vermək yas sahibini saysız-hesabsız çətinliklərdən qurtarırdı (78,84). Yasa g ələn qohum-əqrəbanın hər biri kömək məqsədi ilə 1 kis ə un, 1 kisə qənd, ya da 1 baş toğlu gətirərdi (105,118). XX əsrin 60-cı illərindən isə yası düşən ailələrə maddi yardım kimi pul yığmağa başladılar (86,192). Yığılan pullar “yas pulu” və ya XIX-XX əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti 127 “x ələt” adlanırdı. Bu pullar yas məclisində işlənəcək ərzaq üçün x ərclənirdi. Mövcud qaydaya gör ə mərhumun 3–ü, 7-i, 40-ı və ili xüsusi qeyd edilirdi. Bu günl ərdə bütün el-oba mərhumun ail əsinə toplaşır, onun ruhu şərəfinə ehsan verilirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz r əqəmlər barədə M.Təhmasib yazır ki, “dünyanın əksər xalqlarında üç, yeddi, qırx və s. kimi rəqəmlər müq əddəs sayılmışdır. Bu ümumbəşəri məsələ ...yalnız dini görüşlərin müdaxiləsi baxımından izlənilsə aydınlaşar ki, burada çox q ədim görüş və təsəvvürlərin də, əsatirin də, müxtəlif dini sisteml ərin də, hətta onlarca təriqət və məzhəblərin də aydın möhürl əri və damğaları vardır” (78,69). Son dövrlər mərhumun 52-si d ə qeyd edilir. Belə bir adət Anadoluda da mövcuddur (36,214-215). M ərhumun qırxı çıxana kimi cümə-adına axşamlarında qohum- əqrəbalar onun ailəsinə toplaşardı. Qadınlar mərhumun şəklini və ya paltarını ortaya qoyub, səriştəsi və istedadı olan bir ağıçı qadının çox yanıqlı səslə dediyi ağı və ya bayatının t əsirindən hönkür-hönkür ağlaşardılar. Mərhumun anası isə h əyatdan nakam getmiş balası üçün aşağıdakı kimi bayatı dey ərdi: Yanan ölsün, Odlanan, yanan ölsün. S ən gözünü aç, oğul, Yerin ə anan ölsün. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|