Əsgər Rəsulov

 
 
93 
də alınma söz və  ya terminlərin məna daralması  və  ya  genişlənməsidir.  Məsələn, ingilis 
mənşəli  “doping”  sözü  türk  dilində  daha  çox  idman  sahəsində  işlənərək  “bir  yarışmada 
vücuda  yüksək  enerji  və  güc  vermək  məqsədilə  istifadə  olunan  dərman”  mənasını  kəsb 
edir,  halbuki  etimon  dildə  bu  sözün  bir  neçə  mənada  işlənməsi  müşahidə  olunur:  1) 
laklamak,  sürtmək;  2)  qarışdırılma;  3)  texnikada:  aşqar  vurma;  4)  həvəsləndirmə, 
şövqləndirmə və s. Fransız mənşəli “fantaisie” sözü türk dilinin leksik sisteminə “beyində 
canlandırma,  təsəvvür  etmə”  mənasında  keçmişdir.  Fransızcada  isə  “uydurma,  yalan; 
müəyyən  forması  olmayan  bəzi  musiqi  əsərlərinin  adı;  həvəs”  və  s.  mənalarda  işlənir. 
Nümunələrdən  göründüyü  kimi  bu  alınma  terminlərin  semantik  mənimsənməsi  zamanı 
məna  strukturunun  həcmi  daralmışdır.  Bəzi  hallarda  isə  sözalan  dildə,  əksinə,  məna 
genişlənməsi  baş  verir.  Məsələn,  Fransız  dilində  “permis”  sözü  “icazənamə,  buraxılış, 
vəsiqə”  mənasında  işlənir.  Türk    dilində  isə  mövcud  məna  ilə  yanaşı,  “dövlət  dəmir 
yollarında  pulsuz  yol  bileti”  əlavə  bir  məna  da  qazanmışdır.  Alınma  sözlərin  semantik 
baxımdan  genişlənməsi  türk  dilinin  semantik  ifadə  imkanlarının  zənginliyini  bir  daha  
sübut edir. 
 
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Байрамова А. Лексик алынмаларын дилин зянэинляшмясиндя ролу: Фil. elm. 
n. …  
2.
 
дис. Бакы, 1998, 147 с. 
3.
 
Мещдийева 
Е. 
Азярбайъан 
дилиндя 
терминоложи 
алынмаларыn 
ассимилйасийасы  
4.
 
(ingilis və alman dillərinin materialları əsasında). Fil. elm. n. … dis. Bakı,2005, 139 
s. 
5.
 
Məmmədli N. Müasir Azərbaycan dilində alınma terminlər. B.: 2000, 292s. 
6.
 
Мусайев Я.М. Мцасир франсыз дили лексикасынын инкишафы. Бакы: Maarif, 
1987,  
7.
 
175 s. 
8.
 
Айзенгартен  Р.  Адаптация  западноевропейской  лексики  в  индонезийском 
языке // Лексические заимствования в языках зарубежного Востока. М.: Наук, 
1991, с.18-23 
9.
 
Лотте.Д.С. Вопросы заимствования и упорядочения иноязычных тер-минов и 
терминоэлементов. М.: Наука, 1982, 149 с. 
 
Д.ф.ф.Мамедова Н.Я 
БГУ 
Способы ассимиляции французских и английских  
заимствований в современном турецком литературном языке. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
        В  данной  статье  рассматривается  процесс  ассимиляции  английских  и 
французских  заимствований  в  современном  турецком  литературном  языке, 
представляющий  наибольший  интерес  для  тюркологии.  Заимствованные 
английские и французские слова и термины на протяжении длительного времени 
подвергались  процессу  ассимиляции,  который  заключается  в  преобразовании  их 
звукового  облика,  грамматической  структуры  и  смыслового  содержания  по 
внутренним законам  турецкого литературного языка. 
 

---

 
 
94 
Ph.D.Mamedova N.Y. 
BSU 
The methods of assimilation of French and English loans  
in modern Turkish literary language. 
 
SUMMARY 
 
        This  article  deals  with  the  process  of  assimilation  of  English  and  French 
borrowings in modern Turkish literary language, which is of greatest interest to Turkic 
Studies.  Borrowed  English  and  French  words  and  terms  for  a  long  time  have  been 
subjected  to  a  process  of  assimilation,  which  is  to  transform  their  sound  shape,  gram-
matical structure and semantic content on the internal laws of the Turkish language. 

---

 
 
95 
  ARİF YUNUSOV  
 
MÜASİR TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ İŞLƏDİLƏN ATALAR SÖZÜ  
VƏ DEYİMLƏRİN QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
                                                                                    
Qeyd  etmək  istərdik  ki,  bir  xalqın  tarixi  keçmişini,  onun  dilini,  ədəbiyyatını, 
folklorunu  hərtərəfli  araşdırmaq  olduqca  aktual  məsələlərdəndir.  Məlumdur  ki,  atalar 
sözləri,  deyimlər,  zərbməsəllər  xalqın  keçmişi  ilə  bağlı  olan  çox  qiymətli  və 
əvəzolunmaz bir zənginlikdir. Əcdadlarımızın dilini öyrənmək, miras qoyduqları adət-
ənənələri günümüzdə tədqiqata cəlb etmək tədqiqatçının ən əsas vəzifəsi hesab olunur. 
Adı  çəkiləcək  olan  deyimlər  və  atalar  sözləri  zaman-zaman  qarışıq  salınsa  da  bugün 
onların  dilimizdəki  məna  çalarlıqlarını  ortaya  çıxarmaq  dildəki  mövqeyini  hər  tərəfli 
öyrənməyə əsas verir.  
Türk  ədəbi  dilində  geniş  şəkildə  yayılmış  atalar  sözü  və  deyimlər  qədim  tarixə 
malikdir. Onların işlənməsi bizə məlum olan ən uzaq dönəmə aid  yazılı kitabələrdə də 
təsbit  edilmişdir.  Atalar  sözləri  kimi  deyimlərdə  də  əcdadlarımızın  empirik  bilik  və 
təcrübələri ümumiləşdirilmiş şəkildə əks olunmuşdur. Müxtəlif yazılı qaynaqlarda  “sav, 
tabir,  məsəl,  zərbməsəl”    adları  ilə  təqdim  olunan  deyimlər,  fransızcada  “locution”; 
ingilisçədə “locution, idiom, expression”; almancada “ausdruch, redensart”, rus dilində 
“vırajenie” terminlərin sinonimidir. Deyimlər bəzən atalar sözləri ilə qarışıq salınsa da 
eyni  məfhum  deyildir.  Başqa  sözlə,  onlar  dilimizdəki  məna  çalarlıqlarını  təfərrüatı  ilə 
ifadə etmək məqsədi ilə istifadə edilən xüsusi ifadələrdir. Deyimlər ayrı-ayrı sözlərdən 
yaransalar da ifadə daxilində məcazlaşaraq bütövlükdə yeni məna kəsb edir (Tülbentçı, 
123) .  
Məlumdur ki, atalar sözü və deyimlər dil daşıyıcılarının, dil və təfəkkür tarixinin 
inkişaf  mərhələlərini  əks  etdirən  bir  sahədir.  Təbii  ki,  bunların  oxşar  və  fərqli 
xüsusiyyətlərini  meydana çıxarmaq üçün abidələrin yazılışına müraciət etməmiz lazım 
gəlir. Məsələn, Orxon-Yenisey kitabələrində də “atı, küsi yok bolmak” (KT-D:25), “işig 
küçig  birmək” (KT-B:1) və “kərgək bolmak” (BK-D:4) kimi deyimlərə təsadüf olunur. 
Tarixi inkişafın keşməkeşli dönəmlərinin sınaqlarından uğurla çıxan deyimlərə sonrakı 
mərhələlərdə  də  yeniləri  əlavə  olunmuş,  türk  dili  daha    zəngin,  daha  ifadəli  və 
funksional  dilə  çevrilmişdir.  Deyimlərlə  bağlı  türk  dilçiləri  bir  sıra  uğrlu  nailiyyətlər 
qazanmışlar.  Bu  mənada  Ali  Püsküllüoğlu,  Emin  Özdemir,  Ahmet  Turan  Sinan  kimi 
araşdırmacıların adlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. İnsanların emprik biliyinin nəzəri 
ümumiləşdirməsi olan xalq ifadələri, eyni zamanda, həmin xalqın mədəni səviyyəsinin 
və  düşüncə  tərzinin  göstəricisidir.  Xalq  ifadələrinin  əksəriyyəti  sabit  söz 
birləşmələrindən ibarət məcazi məna kəsb edən deyimlərdir. Türk dilində mövcud olan 
xalq ifadələrinin çoxu əqrəbalıq, qohumluq və ailə ilə bağlıdır. Türkiyə Respublikasının 
Dövlət Planlama Təşkilatının (DTP) təsbitinə görə,  “aile, kan bağlılığı, evlilik ve diğer 
yasal  yollardan  aralarında  akrabalık  ilişkisi  bulunan  ve  çoğunlukla  aynı  evde  yaşayan 
fertlerden  oluşan,  fertlerinin  cinsel,  psikolojik,  sosyal,  kültürel  ve  ekonomik 
ihtiyaçlarının  karşılandığı,  fertlerin  topluma  uyum  ve  katılımlarının  sağlandığı  ve 
düzenlendiği temel bir toplumsal birimdir şeklinde tanımlanabilir”. (DPT 1989: 3-4) 
Bəşər  tarixinin  bütün  mərhələlərində  ailə  ön  planda  olmuşdur.  Məsələn,  ibtidai 
icma quruluşunda ailə, yeganə ictimai birlik sayılırdı. İctimai münasibətlər inkişaf edib 
mürəkkəbləşdikcə  müxtəlif  ictimai  qurumlar  meydana  gəlsə  də  ailə  öz  dəyərlərini 
qoruyub  saxlamışdır.  Təqdim  olunan  məqalədə  türk  atalar  sözü  və  deyimlərində  ailə-
əqrəbalıq anlayışlarının ifadə üsulları, onların morfoloji xüsusiyyətləri  araşdırılır.  
Bu  çalışmanın  iki  təməl  hədəfi  vardır:  birincisi,  xalq  yaradıcılığının  bariz 
nümunəsi  olan  atalar  sözü  və  deyimlərin  təhlili  türk  toplumunun  sosial  bağlılıq 

---