Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 f.ü.f.d. N.Y.MƏMMƏDOVA BDU FRANSIZ VƏ İNGİLİS MƏNŞƏLİ TERMİNLƏRİN MÜASİR TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ ASSİMİLYASİYASI YOLLARI Hər hansı bir alınma söz və ya terminlərin assimilyasiyasından bəhs edərkən, başqa dillərdən alınan sözlərin ana dilinin normalarına uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulur. Hər bir dilin özünəməxsus fonetik sistemi və qrammatik quruluşu olduğu üçün, başqa dillərdən alınan sözlərin bir qismi dildəki formasını saxlayırsa da, bir qismi sözalan dilin sistemində, onun qaydaları əsasında yenidən müəyyən şəklə düşərək öz əvvəlki formasını dəyişir. Alınma sözlərin bir qismi, adətən, fonetik, qrafik, leksik- semantik və qrammatik cəhətdən adaptasiya olunur. Alınma söz və terminlərin böyük bir qismi başqa dillərdə olduğu kimi, Türk ədəbi dilinin fonetik və qrammatik qanunlarının müqavimətinə rast gəlir və həmin qanunlara tabe olaraq müəyyən dəyişikliyə məruz qalır. Müasir Türk ədəbi dilində ingilis və fransız dillərindən alınma söz və terminlər fonetik-qrafik, qrammatik və leksik-semantik cəhətdən mənimsənilmişdir. a) Terminlərin fonetik cəhətdən assimilyasiyası Alınma sözlərin bir qismi fonetik tərkibini dəyişərək sözalan dilin fonetik qaydalarına uyğunlaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, fonetik mənimsənilmə prosesi deyildikdə, başqa dildən fonemin alınması nəzərdə tutulmur. A. Bayramova bu haqda yazır ki, “hər hansı bir dil başqa dilə məxsus fonemi ala bilməz. Çünki belə bir prosesin mümkünlüyü dilin fonemlərinin sayca artmasına səbəb olmaqla yanaşı, onun özünəməxsus artikulyasiya sisteminin dəyişilməsinə aparıb çıxara bilər. Bir dilin daşıyıcısı başqa dildə danışdıqda onun tələffüzündə spesifik xüsusiyyətlər meydana çıxa bilər” [1, 20]. Alınma sözlər fonetik assimilyasiyaya uğradığı zaman mənbə dildən leksik vahidin səs obrazının alınması və leksik vahidi təşkil edən sözlərdə substitusiya baş verir. Məsələn, ingilis mənşəli lobby-lobi, charter-çartır, touch-taç; fransız mənşəli arachide-araşit, biscuit- bisküvi, zincographie-çinkografi və s. sözlərdə olduğu kimi. Nümunələrdən göründüyü kimi bu sözlərin səs tərkibi xeyli dəyişmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçılar səs substitusiyasını da növlərə ayırırlar: səs konvergensiyası-iki yaxın səsin bir səslə müntəzəm əvəz olunması, səs divergensiyası- bir səsin iki səslə verilməsi və sadə substitusiya-mənbə dil səsinin sözalan dildə eynilə səslənməsi [6, 119]. N. Məmmədli qeyd edir ki, “fonetik mənimsəmədə özgə dil ma- terialı yenidən tərtib olunur, fonetik deformasiya baş verir, dilin fonetik sisteminin tipik xüsusiyyətlərinə uyğun qaydaya salınır. Fonetik deformasiyanın səbəbləri müxtəlifdir: şifahi alınma, yazılı alınma; hətta sözlərin dəyişmə dərəcəsi eyni deyildir, hərçənd ki, bu, müəyyən zərurətdən irəli gəlir. Alınma terminlərin fonetik strukturu ilə bağlı məsələlər bu və ya digər fonemin olub-olmaması, səslərin fərqi və oxşarlığı ilə əlaqədardır. Adətən leksik alınmaların səs keyfiyyəti (xüsusilə saitlər dəyişir, fonem- lərin pozision-kombinator variantları etimon dildəkilərə uyğun gəlmir” [3, 238-239]. Türk dilinin inkişaf dövrləri tarixində leksik alınmalar bir-birindən xeyli seçilir. Alınma terminləri Türk dili terminlərindən ayıran bir sıra xüsusiyyətləri vardır: ön şəkilçilərin olması, fonemlərin düzülüşü, ahəng qanununa tabe olmayan morfemlər, aksentoloji modellər və s. Alınma terminlər o zaman mənimsənilmiş hesab edilir ki, reseptor dilin daxili xüsusiyyətlərinə uyğunlaşır; onlar milli dilin fonetik və qrammatik normalarına uyğun gəlmədikdə isə milli sözlərlə kəskin təzad təşkil edir. Buna səbəb sözlərin fərqli dil sistemlərinə mənsub olmasıdır. 88 İngilis və Fransız dilləri türk dilindən tamam fərqli dil sistemlərinə mənsub olduğuna görə, bu dillərdəki bəzi əlamətlər türk dili üçün xarakterik deyildir. Məsələn, fransız və ingilis dilində qoşa sait və samit hərf birləşmələri, bir neçə saitin birləşərək bir sait kimi tələffüzü, sait-samit birləşməsinin sait kimi oxunması, sait və samitlərin xüsusi fonetik vəziyyətdən asılı olaraq oxunuşu və s.: Ing. Tr. oo→ [u] ai,ay→ [ei] ee,ea→ [i:] ou→ [au] igh→ [ai] er→ [ə/ö] ur → [ə/ö] ir→ [ə/ö] al→ [o:l] ign→ [ayn] sh→ [ş] ch→ [ç] ck→ [k] ch→ [k] tch→ [ç] y→ [i] ph→ [f] shooter container meeting out light passer radiateur flirt football design flash touch cockpit anchorman match alphenide penalty şutör konteyner miting aut layt pasör radyatör lörtf futbol dizayn flaş taç kokpit ankorman (enkırman) maç alfenit penalti Ümumiyyətlə, Müasir türk ədəbi dilində Avropa dillərindən, xüsusilə ingilis və fransız dilindən alınmalar, orijinala maksimum dərəcədə yaxın yazılsa da, bu sözlərin türk dilindəki tələffüzü prototiplərindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Qeyd edək ki, fonetik prinsiplə alınan sözlərin bəziləri ingilis mənşəlidir. E. Mehdiyeva bunların təsadüfi olmadığını deyərək, ingilis dili əlifbasının latın qrafikası əsasında tərtib olunmasına baxmayaraq, bu əlifbanın əsasında fonetik prinsip deyil, tarixilik prinsipi dayandığını yazır. Tədqiqatçı belə nəticəyə gəlir ki, “Bu o deməkdir ki, ingilis dilində səs-hərf münasibəti fonetik mövqedən fərqlənir, yəni eyni səsi müxtəlif hərflər ifadə edə bildiyi kimi, eyni hərf də müxtəlif cür oxuna bilir. Bu səbəbdəndir ki, ingilis dilindəki sözlərin əksəriyyəti başqa dillərə transkripsiya olunur, məsələn, aut tanınmaz şəklə düşərdi. Lakin transkripsiya olunanda onlarda fonetik qabıq saxlanılır və alınan sözlər orijinala yaxın vəziyyət alır. Məsələn, timing [taıming]>tayming, football [fu:tbo:l]>futbol və s. [2, 66]. Bundan başga ingilis mənşəli sözlərin türk dilində mənimsənilməsində başqa bir xüsusiyyət də gözə çarpır. Bəzən bu alınmalarda sözlərin müxtəlif yerlərində istifadə olunan qoşa samitlərdən biri Türk dilində ixtisar edilir. Məsələn, gallon-galon, hobby- hobi, full-ful, paddock-padok, stress-stres, zapping-zaping, ballet-balet. Bəzi sözlərdə isə qoşa samitlərin önündə bir saitartımı fonetik hadisəsi müşahidə olunur. Məsələn, steam-istim, steam boat-istimbot, stop-istop və s. Fonetik cəhətdən baş verən digər bir dəyişiklik isə bəzi alınma terminlərdəki bir səsin başqa bir səslə əvəz olunmasıdır. Məsələn, gentleman-centilmen, jazz-caz, jeep-cip, jokey-cokey, jungle-cangıl (cengel), digital-dijital və s. Bildiyimiz kimi, müasir türk ədəbi dilində sözün sonundə “b, c, d, g” cingiltili samitləri işlədilmir. Onların yerinə həmin samitlərin kar qarşılıqları “p, ç, t, k ” işlədilir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|