Əsgər Rəsulov

 
 
91 
mili) вя с. 
-ите,  -ете,  -те-  0  (сыфыр)  адаптасийасы:  Мящсулдарлыьы  азалмаьа  доьру  
инкишаф    едян  “-ите”  шякилчиси  франсыз  дилиндя  артырылдыьы  исимляря 
кейфиййят,  щал,  вязиййят  мязмуну  верир.  Мясələn,  антраsите  (антрасит), 
аъробатие (аkробаси), апщте (афт), аътините (актинит), bauxite (boksit) вя с. 
-еур-юр  адаптасийасы:  “-еур”  шякилчиси  иля  битян  исимляр  франсыз 
дилиндя  мцяййян  пешя,  вязифя,  щал-вязиййят,  йер,  топлулуг  вя  щямчинин  дя 
мцхтялиф яшйа, битки вя ъанлы мянасыны ифадя едян полисемантик морфоложи 
эюстяриъилярдяндир.  Türk  dilində  “–öр”  шякилчиси  иля  явяз  олунур.  Мясələn, 
аъъумулатеур  (акцмцлатюр),  аътеур  (актюр),  aspirateur  (aspiratör),  excavateur 
(ekskavatör),  boxeur  (boksör),  bruleur  (brülör),  adapteur  (adaptör),  agrandisseur 
(agrandisör), animateur (animatör), arrangeur (aranjör), distributeur (distribütör), editeur 
(editör) вя с. 
-атион-асйон  адаптасийасы:  “-атион”  шякилчили  сюзляр  fрансыз  дилиндя 
щярякят  вя  щярякятин  нятиъясини  билдирян  исим  дцзялдир.  Мящсулдар 
шякилчилярдян биридир. Бу морфоложи эюстяриъилярин “–сион,  -ссион,  -хион” 
кими  фонетик  вариантлары  да  мювъуддур.  Мясələn, 
аээлутинатион 
(аэлцтинасйон),  адаптатион  (адаптасйон),  аллитератион  (алитерасйон),  аътион 
(аксийон), 
аддитион 
(адисйон), 
аэитатион 
(ажитасйон),  ассимилатион 
(асимиласйон),  артикулатион  (артикцласйон),  inflation  (enflasyon),  information 
(enformasyon), injection (enjeksiyon), installation (enstalasyon) вя с. 
-оир,-оире  -  ар  -ер  адаптасийасы:  Биринъи  вариантла  (оир)  киши  ъинсли, 
икинъи  вариантла  (оире)  гадын  ъинсли  исимляр  йарадылыр  və  мцяййян  алят  вя 
цсул ифадя едир. Бу шякилчинин мящсулдарлыьы да азалмаьа доьру мейил едир. 
Йени  сюз  вя  терминлярин  йаранмасында  чох  зяиф  иштирак  едир.  “-оир,-оире” 
шякилчиси  иля  гуртаран  исимлярин  тцрк  дилиндя  аз  olması  эюстярир  ки,  бу 
морфоложи  эюстяриъинин  цмуми  мящсулдарлыьынын  азалмасынын  сябябини 
дилдян  кянарда  олан  амиллярdя  йох,  мящз  дилин  дахили  гурулушундан  вя 
ишлянмя  хцсусиййятляриндян  мейдана  эялян  амиллярдя  ахтармаг  даща  дцзэцн 
оларды [4,77]. Мясələn, аъъессоире (аксесуар), аътионноире (аксийонер) вя с. 
-эрапще  -  эраф  адаптасийасы.  Alət  bildirən  isimlər  əmələ  gətirir.  Məsələn,   
аъъелероэрапще (акселероэраф), phотоэрапще (фотограф) вя с. 
          -еон  -  ийон  адаптасийасы.  İsimdən  isim  düzəldən  şəkilçilərdəndir.  Məsələn, 
аъъордеон (акордийон) вя с. 
          -ие-, gие – ложи адаптасийасы. Fransız və ingilis mənşəli sözlərin hər hansı bir  
elm sferalarına aid olduğunu bildirən şəkilçidir. Məsələn, аътинолоgие (актиноложи), 
аеролоэие (аероложи), антщолоэие (антоложи), анэилоgие (анжийоложи), ecologie 
(ekoloji), entomologie (entomoloji)  вя с. 
          -ите  -  ите  адаптасийасы.  Bu  şəkilçili  sözlər  “meyl,  təmayül”  bildirir.  Məsələn, 
acтивите (активите), actualite (aktüalite), feodalite (feodalite),  relativite (rölativite) вя с. 
-е - о (сыфыр) адаптасийасы. İsimdən isim düzəltən şəkilçilərdəndir. Məsələn, 
аъомпте  (аконт),  антилопе  (антилоп),  анэине  (анжин),  артерите  (артерит),  артере 
(артер),  араэонiте  (араэонит),  adapte  (adapt),  absurde  (absürd),  censure  (sansür), 
coloriste (colorist), antagoniste (antagonist), archetype (arketip) вя с. 
          -уиер - ер адаптасийасы: бангуиер (банкер) вя с. 
-ент - ан адаптасийасы: аъъент (аксан) вя с. 
-исме  -  изм  адаптасийасы:  Мцасир  франсыз  дилинин  сюз  йарадыъылыьы 
системиндя  ян  мящсулдар  шякилчилярдян  бири  олан  “–исме”  шякилчисинин 
иштиракы  иля  цмуми  вя  хцсуси  исимлярдян  иътимаи-сийаси,  фялсяфи 
эюрцшляри билдирян, инъясянят, идман, тибб вя с. кими сащяляря аид олан киши 

---

 
 
92 
ъинсли исимляр формалашдырылыр. Бу шякилчи ейни заманда франсыз дилиндя 
баш  верян  динамик  просеслярдя  дя  фяаллыг  эюстярир.  Türk    dilində  “-izm” 
şəkilçisi  ilə  əvəz  olunur.  Мясələn,  аэностиъисме  (аэностисизм),    abstractionisme 
(abstraksiyonizm),  actualisme  (aktüalizm),  activisme  (активизм),  expressionisme 
(ekspresyonizm), experimentalisme (eksperimentalizm) və s. 
-ciен  -  syeн  адаптасийасы.  İsimdən    isim    düzəldən  şəkilçilərdəndir.  Məsələn, 
academicien (академисйен), dieteticien (diyetisyen) вя с. 
          -ence  -  ans  adaptasiyası:  excellence  (ekselans),  experience  (eksperyans), 
frequence (frekans), licence  (lisans), agence (ajans) və s. 
-che – ş (0) adaptasiyası: bronche (bronş), breche (breş), broche (broş), branche 
(branş) və s. 
-ee – e (0)  adaptasiyası: épopée (epope), epee (epe) və s. 
          - (i) aire - (y) er adaptasiyası: stagiare (stajyer), missionaire (misyoner) və s. 
          -ssais - se  adaptasiyası: écossais (ekose) və s. 
          Yuxarıda qeyd olunan  əlamətlər  fransız və  ingilis  dillərindən  alınan  terminlərin 
türk dilinin  qrammatik  qaydalarına uyğunlaştırıldığını sübut edir. 
d) Terminlərin leksik-semantik mənimsənilməsi 
     Məlumdur  ki,  hər  bir  dil  məxsus  olduğu  xalqın  keçirdiyi  ictimai-tarixi  sosial 
həyat  şəraiti  və  iqtisadi-siyasi  amilləri  ilə  bağlı  inkişaf  edir.  Dildə  ən  tez  və    asan 
dəyişikliklərə  məruz  qalan  sahə  leksika  sayılır.  Müasir  türk  ədəbi  dili    inkişaf  etmiş 
dillərdən hesab olunur. Təbii ki, bu inkişafda avropa mənşəli   sözlərin rolu böyükdür. 
Bu sözlər müəyyən məfhum və anlayışları ifadə edərək  mənimsənilmiş və vətəndaşlıq 
hüququ  qazanmışdır.  Tədqiqtçılar  mənimsəmənin  iki  xüsusi  əlamət  daşıdığını  qeyd 
edirlər:  formal  və  funksional.  Formal    mənimsəmədə  alınma  sözün  fonetik,  qrafik  və 
morfoloji    xarakterinin  alan  dilin    müvafiq  normalarına  maksimum  yaxınlaşması, 
funksional  mənimsəmədə  isə      alan  dildə  alınma  sözün  leksik-semantik  dəyişməsi  və 
işlədilməsinin müxtəlif  aspektləri nəzərdə tutulur [3, 256]. Funksional cəhətdən fransız 
və ingilis  mənşəli alınmalar türk dilinin bütün üslublarında fəal işlənir və mənalarının  
kütləviliyinə görə, yəni hansı semantik mənada ümumxalq danışığında, kütləvi  və dövri 
mətbuatda  daha  geniş  işlənməsinə  görə  dildə  müəyyən  sahələr  üzrə  semantik  qruplar 
yaradır. Söz və terminlər leksikanın bir hissəsi olub həm rəsmi, həm elmi, həm də bədii 
üslubun əsasını təşkil edir. Türk dilindəki fransız və  ingilis mənşəli mövcud alınmaları 
nəzərdən  keçirdikdə  onları  mənasına  görə  bir    neçə  qrup  və  məzmunlarından  asılı  
olaraq  bir neçə  yarım qrupa bölmək olar:  
          a)  elm  və  onun  müxtəlif  sahələrinə  aid  sözlər  (terminoloji  sözlər).  Məsələn, 
alegori, arterit, vektör, agnostizm, amonyak, amper, antisiklon, adrenalin və s. ;            
          b)  məişətə  aid  sözlər  (məişət  əşyaları,  avadanlığı,  geyim  və  parçalar,       
kulinariya  və  ərzaq  və  s.).  Məsələn,  büfe,  dantel,  bermuda,  fritöz,  barbekü,  greypfurt, 
blucin və s.;  
          c)  incəsənət  və  mədəniyyətə  aid  sözlər  (musiqi,  rəssamlıq,  teatr-kino    sənəti, 
memarlıq və s.). Məsələn, animasyon, aranjör, aktris, caz, folk, star, feding, akordeon, 
spiker və s.; 
          ç)  ictimai-siyasi  məzmunlu  sözlər.  Məsələn,  lider,  aparthayd,  boykot,  terrorizm, 
homologasyon, arena və s.;  
          d)  texnikaya  aid  sözlər.  Məsələn,  buldozer,  konteyner,  akümülatör,  greyder, 
ekskavatör və s.;  
        e)  dəniz,  nəqliyyat  və  rabitəyə  aid  sözlər.  Məsələn,  abonman,  armatör,  adres, 
drednot,  internet  və  s. Müşahidələr də  onu  göstərir ki,  alınma terminlərin    əksəriyyəti 
elmi üslubda  işlənir və elmin bütün sahələrini əhatə edir.         
          Qeyd  edək  ki,  leksik-semantik  assimilyasiyanın  xarakterik  xüsusiyyətlərindən  biri 

---