Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aydın Abi Aydın, filologiya üzrə elmləri doktoru, professor H.R.GÜRPINARIN BƏZİ SATİRİK ROMANLARI HAQQINDA Açar sözlər
101 Aydın Abi Aydın, filologiya üzrə elmləri doktoru, professor H.R.GÜRPINARIN BƏZİ SATİRİK ROMANLARI HAQQINDA Açar sözlər: H.R.Gürpınar, satirik romanlar, sosial həyat Yeni Türkiyə ədəbiyyatının məşhur, böyük roman müəllifi Hüseyn Rəhmi Gürpınar Avropalaşmağa üz tutmuş hərəkatın qarşısında milli müqavimət qalası kimi ucalan bir şəxsiyyətdir. O, türk xalqının ictimai-sosial, əxlaqi-didaktik yaşam şərtlərini, ailənin ağır həyat tərzini, batil etiqadlarını, yaşadığı dövrün dolanışıq böhranlarını yumoristik bir satira dühasilə qələmə almışdır. Sərvəti-fünunçularla eyni vaxtda yaşamasına baxmayaraq, onlardan fərqli bir sənət xəttini, ayrı bir görüş biçimini sürdürmüş bir yazıçıdır. Onda çox güclü müşahidə qabiliyyəti vardır. Çağdaşlarından fərqli olaraq, “sənət sənət üçündür” yerinə “sənət həyat üçündür” (cəmiyyət üçün sənət) prinsipini əsas götürmüşdür. Hüseyn Rəhminin 53 cild əsəri vardır. Bunlardan 36-sı roman, 7-si hekayə və novella toplusu, 2 pyesi, 2 ədəbi münaqişəsi, 5 tərcüməsi və “Tərcumani-həqiqət” qəzetində müxtəlif yazıları çap olunmuşdur. Hüseyn Rəhmi Gürpınar 1864-cü ilin 17 avqustunda İstanbulda dünyaya gəlmişdir. Onun atası hərbçi olmuş, Plevnə müdafiəsində polk rəisi və briqada komandiri olaraq işlədiyi zaman ruslara əsir düşmüş Məhməd Səid Paşa Ərzurumda möhkəmləndirilmiş mövqe komandiri ikən vəfat etmişdir. 22 yaşlı anası Ayişə Sidiqə xanım oğlu Hüseynin 3-4 yaşı olarkən vərəm xəstəliyindən ölmüşdür. Anası vəfat edəndən sonra, atası ikinci dəfə evlənmişdir. H.Rəhmi ana nənəsi ilə xalasının yanında böyümüşdür. Orta okulu və Mülkiyə məktəbinin İctimai elmlər fakültəsini bitirdikdən sonra, Cəza işləri üzrə ədliyyə idarəsində işləməyə başlamış, daha sonra İctimai nəzarət bürosunda işini davam etdirmişdir. 1908-ci il gənc türklər inqilabından sonra dövlət məmurluğundan çıxaraq həyatını yazıçılıqla əldə etməyə üz tutmuşdur. 12 yaşı olarkən yazdığı bir romanı və “Gülbahar xanım” adlı pyesi yanğın zamanı yanmışdır. Onun tanınmasına işıq tutan əsəri “Şıq” romanıdır. Hələ Rüştiyə məktəbində (orta məktəbdə) oxuduğu zaman yazmağa başladığı bu romanı “Tərcumani - həqiqət” qəzetində nəşr edilmişdir. Təxminən əlli il, uşaqlıq və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Küthahyadan üzvü olduğu 1936-1943-cü illəri nəzərə almasaq bütün ömrü boyu yazıb- yaratmaqla məşğul olmuşdur. Heç evlənməmişdir. 8 mart 1944-cü ildə İstanbulun Heybəliada qəbristanlığında dəfn olundu. “Sərvəti-fünun” topluluğundan kənarda qalan nasirlər içərisində tənzimatçı yazıçı Əhməd Midhətin ədəbi tərzini böyük səy və qüdrətlə davam və inkişaf etdirən ən güclü ədib Hüseyn Rəhmi Gürpınar, eyni zamanda fransız naturalizminin ilk nəhəng nümayəndəsi idi. Romanlarında müşahidə və sınaq ön plandadır. Ancaq, bütün bu xüsu- siyyətləri ilə naturalistlərdən fərqlənməyən Hüseyn Rəhmi mühüm bir xüsusiyyəti ilə onlardan açıq bir biçimdə fərqlənir; o da onun açıq ictimai tənqidiydi. Çünki bilindiyi kimi naturalist romançı şəxsiyyətin xasiyyət və sosial mühitin ortaq məhsulu olduğunu isbat etməyə çalışır. Məqsədi, sadəcə təbii elmlərdə deternizmi romana da soxmaq, yenə bu məlumatların “müşahidə” və “sınaq” metodlarını romanda da tətbiq etməkdi. Naturalist romançının sosial tənqidlə bir əlaqəsi yoxdur. Halbuki, Hüseyn Rəhmidə ictimai tənqid ən geniş ölçüsündədir. Bu ictimai tənqid isə, daha çox satira yoluyla həyata keçirilir. buna görə də, ümumilikdə normal olmayan vəziyyətdə qəhrəmanlar ələ alınır. Qəhrəmanlardakı anormallıqlar isə xasiyyət, əxlaq və mədəniyyət səviyyəsi istiqamətindədir. Onun qəhrəmanlarının bir qismi bu cəhətdən, 102 yaradılışlarındakı anormallıqla (giclik, cinsi pozğunluq, hədsiz ehtiras, şöhrət düşkünlüyü və s.), bir qismi də əxlaqlarındakı normal olmama (yəni, hədsiz acgözlüklüyü, namus – həya düşmənliyi, mümkün olmayan qazanc ardınca qaçmağı…) və hər bir qismi də mədəniyyət səviyyələrindəki normal olmayan özəlliklərilə (fasadlar, cahillik, artıq dini təəssübkeşlik, batil etiqadlara bağlılıq, ortaçağ zehniyyəti, Qərbi Avropa mədəniyyətinin saxta təmsilçiliyi-sırtıqlıq…) gülünc vəziyyətdədirlər. Romançı bu geniş dəyişik tipləri, öz psixoloji məzmunu və ictimai mühiti ilə birlikdə və ən incəliklərinə qədər canlandırmaqda böyük hünər göstərir. Belə işləmə tərzi, son dərəcə təbiidir. Romana müxtəlif qəhrəmanların dünya və həyati görüş tərzlərini, dini inanışlarına uyğun yaşayış və geyimlərini, adətlərini, tərbiyələrini… də gətirir və beləliklə, roman bir adət-ənənə romanı vəziyyətinə də asanlıqla daxil olur. H.Rəhminin romanları içərisində eşq və macəra romanlarına və yaxud başqa bir roman növünə rast gəlmək olmaz. Onun romanlarında eşq və hətta hadisə, ictimai tənqidin adicə bir vasitəsindən başqa bir şey deyildir. Hüseyn Rəhminin romanları əsasən ictimai satira üzərində qurulur. Onda hadisələrin dil və üslub baxımından osmanlıcaya meyl etməsi açıq görülür və romanlarının, demək olar ki, hamısının süjeti İstanbulda vaqe olur. Onun romanlarında XIX əsrin son əlli illik olaylarının zəngin bir mənzərəsi canlanır. Bu da onun ictimai tarix baxımından araşdırıcılara mühüm material verməkdən son dərəcə vacibdir. Bu cəhətdən o əsərlərini eşqlə oxucularının duyğularını hərəkətə keçirməyə başqa romantik əsrdaşlarından fərqlənməyə çalışmış, dövrünün ictimai yaralarını əks etdirməyə üstünlük vermişdir. Dövrün Türkiyə nasirlərinin əsərlərində obyektiv realist təsvir üsulu hakim idi, milli özəlliklər əsas götürülürdü. Müasir mövzu üstünlük təşkil edirdi. Süjetin inkişafındakı təbiilik, obrazların dolğun və real təsviri, üslubun sadə, duzlu, məzəli, kompozisiyasının aydın və ardıcıl olması satirik nasirlərin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Keyfiyyət dəyişikliklərini, əlbəttə, təkcə ayrı-ayrı janrların məxsusi əlaməti olaraq qeyd etmək düzgün olmaz, bu dəyişiklik bütünlüklə satirik nəsrdə hiss olunmaqdadır. Daha doğrusu satirik nəsrdə insana və həyata real münasibət bəslənilməsi, şəxsiyyətin psixologiyasının mürəkkəbliyinə həssaslıq, insanla mühit, ictimai aləm arasındakı qarşılıqlı əlaqənin inikası, satirik və yumoristik boyaların rəngarəngliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişmiş, xeyli yeniləşmişdi. Satiranın janr-kompozisiya prinsipləri ilə mündərəcəsi uyğunlaşdı. Lirik-satirik yaxud da satirik psixoloji əsərləri sırf satirik roman və hekayələr əvəz etdi. Eyni əsərdə həm lirik, həm də satirik xəttlərin paralel şəkildə davam etdirilməsinin əksinə olaraq vahid lirik-komik xəttə əhəmiyyətli yer verildi (Hüseyn Rehminin “Mürəbbiyə”, “Nemətşünas”, “Quyruqlu ulduz altında bir izdivac” romanlarında, Ömər Seyfəddinin və Rəfiq Xalidin bəzi hekayələrində olduğu kimi). Satirik romanın Hüseyn Rəhmi (1864-1944), hekayənin isə Ömər Seyfəddin /1884-1920/ kimi tanınmış nümayəndələri yetişdi. Türk ədəbiyyatında satirik romanın ən böyük yaradıcısı, heç şübhəsiz ki, humanist, demokrat yazıçı Hüseyn Rəhmi Gurpınardır. Onun yumoristik və satirik əsərləri xüsusi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Satirik roman janrı Hüseyn Rəhminin yaradıcılığı ilə türk ədəbiyyatında yaşamaq hüququ qazanır. Bu janrın mövzusu, ifadə vasitələri çoxalır, ideya va mündərəcə cəhətdən tədricən zənginləşməyə doğru gedir. Hüseyn Rəhminin fəaliyyəti nəticəsində nəinki satirik türk romançılığı, eyni zamanda ümumi türk nəsri yeni tərəqqi yoluna qədəm qoyur. Hüseyn Rəhmi yazmağa çox tez, 12 yaşında olarkən başlasa da 12 yaşında yazmış olduğu “Gülnihal xanım” pyesi o vaxt Aksaray yanğını zamanı yanmışdır) onun ilk çap olunmuş əsəri 1887-ci ildə “Cərideyi-həvadis” qəzetində dərc etdirdiyi “İstanbulda bir firəng” yazısıdır. Bir il sonra isə gənc yazıçının ədəbi ictimaiyyətə sevdirən “Şıq” Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|