Əsgər Rəsulov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
103 romanı nəşr edildi. “Şıq” romanı türk oxucularının rəğbətini qazanmaqla bərabər müəllifini də başqa əsərlər qələmə almağa ruhlandırdı. XIX əsrin son illərindən etibarən daha dəqiq desək “İffət” (1898) əsərinin nəşrindən sonra ədib bir-birinin ardınca bir sıra roman və povestlərini çap etdirir. Hüseyn Rəhminin yazıb-yaratdığı ilk dövrlər əsasən “Sərvəti-fünun” jurnalı ətrafında toplaşan bir qrup yazıçının ədəbiyyatda yüksək mövqeyə sahib olduqları, böyük rol oynadıqları zamana təsadüf edir. Yaradıcılıqları üçün başlıca olaraq “sənət sənət üçündür” prinsipini əsas götürən sərvəti-fünunçular başlıca olaraq yüksək cəmiyyətin, aristokrat və ziyalıların həyatından bəhs edən əsərlər meydana gətirirdilər. Əsərlərinin dili həddindən artıq qəliz, anlaşılmaz ərəb-fars ifadələri ilə dolu olduğundan onlar özləri ilə xalq arasında sanki keçilməz sərhəd yaratmışdılar. Xalq kütləsi onların süni surətdə ibarələrlə bəzənmiş, təmtəraqlı tərkiblərlə hörülmüş əsərlərindən heç bir şey anlamırdı. Onların əsərlərinin qəhrəmanları əsasən kübar bəylər, xanımlar və ziyalılardan ibarət olub Qərbi Avropa əsərlərinin qəhrəmanlarını xatırladırdı – hərəkət, davranış, danışıq tərzi, hətta düşüncələri belə türksayağı deyildi. Çünki onlar həyatı olduğu kimi deyil, sanki xəyal etdikləri, arzuladıqları şəkildə təsvir etməyə, qəhrəmanlarını da bu baxımdan yaratmağa çalışırdılar. Sərvəti-fünunçular üçün xalqın başa düşdüyü səviyyədə yazmaq elə bil çox çətin bir iş idi. Hüseyn Rəhmi sərvəti-fünunçulara qoşulmadı. Onların “sənət sənət üçündür” prinsipini də qəbul etmədi. Əsərlərini xalqın başa düşdüyü dildə, xalq üçün yazdı. Başa düşdü ki, ədəbiyyat xalqa xidmət etməlidir. Elə bu xüsusiyyətlərinə görə də müasirlərindən bəziləri onu “avam mühərriri” (sadə xalq üçün yazan) adlandırır, bununla da onu alçaltmaq, oxucuların gözündən salmaq istəyirdilər. Bunun əksinə olaraq onlar özlərini nəzərən saldıqlarını Hüseyn Rəhmini isə daha da yüksəklərə qaldırdıqlarını hiss etmirdilər. Bu münasibətlə onun Şəhabəddin Süleymana verdiyi cavab çox maraqlıdır. O, sadə xalq üçün – avam üçün ədəbiyyatın lazım olmadığını iddia edən və onun özünü “avam mühərriri” adlandıran Şəhabəddin Süleymanın fikrini “cəfəngiyat” adlandıraraq hiddətlə belə yazırdı: “Avam üçün ədəbiyyat olmazmış… Cəfəngiyyatdır. Avam cəhalət içində boğulsun, biz isə kənardan durub tamaşa edək, eləmi?”. [1, s. 270] Doğrudan da elə yazıçılar vardır ki, onların fəaliyyətini, əməllərini, qoyub getdiyi ədəbi irsi xalq həyatının zəruri tələbləri və ehtiyacları baxımından gözdən keçirdikdə necə böyük qiymətə layiq olduqlarını görməmək qeyri-mümkündür. Hüseyn Rəhmi Gürpınar da məhz fəaliyyətinin humanist mənası, mütərəqqi ideyaları, şəxsi ədəbi keyfiyyətləri ilə diqqəti daha artıq cəlb edir. 80 illik ömrünün təqribən 60 ilini yazıb- yaratmaq işinə sərf edən Hüseyn Rəhminin zəngin ədəbi irsinin mühüm bir hissəsini də yaradıcılığının ilk illərində qələmə aldığı əsərləri təşkil edir. Hüseyn Rəhminin ədəbi fəaliyyətə başladığı illər də II Əbdülhəmidin sultanlıq dövrünə təsadüf edir. Bu dövr çox mürəkkəb bir dövr idi. Bir tərəfdən ölkədə möhkəm dini qaydalar, feodal normalar hökm sürür, digər tərəfdən isə ziyalılar, kübar ailələr, yüksək vəzifəli məmurlar Avropa həyat tərzinə meyl edir. Türk ədəbiyyatında tənqidi realizmin atası hesab edilən və öz yaradıcılıq yolunu satira istiqamətinə yönəldən Hüseyn Rəhminin ədəbi fəaliyyətində də bu ziddiyyətli həyat tərzi istər-istəməz öz əksini tapmalı olmuşdur. Belə ki, ədib həm Şərq ətalətində, köhnə, orta əsr həyat tərzinə, həm də müasirləşmək, avropalaşmaq ideyasının yanlış təzahürlərinə qarşı amansız satirik atəş açmağı özünün vacib borcu hesab edir. Avropa mədəniyyətinə heyranlıq, öz adət-ənənəsindən üz döndərmək halları, kosmopolitizm ideyasının tənqidi haqqında danışdığımız yazıçıların romanlarından fərqli olaraq Hüseyn Rəhminin “Şıq” (1888), “Məşuqə” (1899) “Mürəbbiyə” (1889), “Təsadüf” (1900), “Şıq sevdi” (1911) roman və povestlərində daha qabarıq surətdə 104 əksini tapmışdır. Soruşula bilər ki, o zamankı türk ədibləri əsərlərində Avropasayağı həyatı tənqid etməkdə nə kimi məqsəd güdürdülər. Ədəbi-bədii əsərlərin müxtəlif janrlarında həmin məsələyə ətraflı yer ayırmağın səbəbi nə idi? Bu suallara müxtəlif cavablar vermək olar. XIX əsrin ortalarından etibarən Avropa ilə əlaqələrin geniş və əhatəli inkişafıyla bağlı olaraq Avropa həyat tərzi də Türkiyə həyatına güclü təsir göstərir. Türk gəncləri, daha doğrusu, “qızıl gənclik” adlanan varlı balaları öz milli xüsusiyyət, adət, ənənələrini unudaraq Qərbi Avropa ölkələrindəki yeni modaların əsiri olmağı başlıca məqsəd seçməyə başlayırlar. Belə yüngül həyat tərzi isə öz milli heysiyyətini qiymətli tutan bir sıra yazıçı və şairlərin qüruruna toxunduğu üçün onları istehza hədəfinə çevirir, gülünc karikatura vəziyyətində təsvir edib xalqın nəzərindən salmağa çalışır, başqa gəncləri bu cür zərərli yoldan çəkindirməyə cəhd göstərirdilər. Avropa həyatına aludəçiliyin yayılması kapitalın, pulun ölkədə daha böyük nüfuz qazanması ilə bağlı idi. Artıq köhnə üsulla işləyən istehsal alətləri, xırda sənətkarlıq Qərbi Avropanın maşın istehsalı ilə rəqabətə girə bilməyərək iflasa uğrayırdı. Möhtəkir ixracatçılar, podratçılar və “böyük kombinasiyaçılar” daha da varlanırdılar. Milli sənaye çətinliklə yaranırdı. Ortaq ticarət kapital qoyuluşunun burjuaziyanı müstəmləkəçi dövlətlərin agenturasına çevirən az qala yeganə sahə idi. Podratçı sürətlə varlananlar Qərbi Avropa qanun-qaydaları haqqında fikirləşirdilər, çünki feodal imperiyanın bürokratik iyerarxiyası onlardan həddindən artıq böyük məbləğdə qazanc qoparırdı. Gənc türk burjuaziyasının ideoloqları “Fransa respublikası”, “İngiltərə demokratiyası” qarşısında diz çökür, onları “tərəqqinin müdafiəçisi” hesab edirdilər. Fransızlara və ingilislərə məxsus olan hər şey – ətirlər və geyim şeyləri, danışıq tərzi və qonaqları qəbul etmə qaydası – kömür və meyvə ticarətçilərinin, əsgər çəkmələri və sabun möhtəkirlərinin geridə qalmış feodal əsilzadələrinin qarşısında öz “mədəniyyətləri” ilə öyünmələri son moda azarı idi. [2, s. 37] Hüseyn Rəhminin də bu məsələyə bir neçə əsər həsr etməsi heç də təsadüfi sayılmamalıdır. Bir halda yazıçı qarşısına xalq həyatına zidd hər nə varsa ona qarşı mübarizə aparmaq məqsədi qoymuşdur, deməli, elə belə də hərəkət etməlidir, başqa cür ola bilməz. Ədibin bu mövzuda yazılmış əsərlərindən biri, həm də ilk əsəri «Şıq» romanıdır. “Şıq” da yuxarıda haqqında qısaca danışdığımız “Fəlatun bəy ilə Raqim əfəndi” və “Araba sevdası” romanlarında olduğu kimi qəhrəmanı avropapərəstlik xəstəliyinə tutulan əsərdir. Romanın baş qəhrəmanı şöhrət Şatırzadə istər öz daxili aləmi, istərsə də xarici təqlidçilik görünüşü etibarilə Fəlatun bəy ilə Bəhruz bəy tiplərinin eynidir. Lakin “Şıq”ın baş qəhrəmanı Şatırzadə o birilərindən bir addım da irəli getmiş, müəllif tərəfindən karikaturalaşdırılmış, gülünc hala salınmış bir modabazdır. Yazıçı qəhrəmanını oxucularına belə təqdim edir: “Şıq deyincə əlində əlcəyi, cibində kartı olan, fəqət kisəsində pulu olmayan ərköyün bir gənc dərhal əlağacı, kostyumu, gözlüyü ilə qarşınızda canlanır. Aləmə qarşı bu görünüşdə özünü göstərən bir gənc zamanımızda əxlaqına fəsad qarışdırmış, yüngüllüyü daha da artırmaqla günahlandırılır və aləmin əyləncəsi olur. Halbuki bu ittihamlar bəzən haqsız yerə edilir. Çünki əlinə əlcək geyənlərin, cibində kart gəzdirənlərin hamısını “şıqdır” deyə gülüşə çevirmək lazım deyil. Əsil gülüşə layiq olan şıqlar əsasən heç bir məziyyət və fəziləti olmayıb hər hərəkətləri bir adi təqlidçilikdən ibarət olanlar, hər görən və ya eşidənləri həm acımağa, həm də istəmədən gülməyə məcbur edəcək bir sıra qəribə halları görülənlərdir. Bu kimilərə gözəl bir örnək olaraq oxucularımıza, budur, birini – Şatırzadə Şöhrət bəyi təqdim edirik”. [3, s. 9] Gətirdiyimiz sitatdan da göründüyü kimi Hüseyn Rəhminin məqsədi heç də moda Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|