ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
172 deyirdi ki, tikdirdiyiniz komalar yaramaz. Gərək ayrı komalar tikəsiniz. Beş dənə də müsəlmanca yazılmış kitab verdi ki, bunları oxuyun, burada barama saxlamaq qaydası yazılıb. Biz də, başına dönüm, bisavad adamıq, kitabdan nə baş açacaq idik? Mən o kitabın birini apardım mollaya verdim oxusun, o da, deyəsən, bir şey başa düşmədi. Kitabı o yan-bu yana vərəqlədi, dedi: “boş şeydir, ata-baba qaydanızla barama saxlayın. Az-çoxluğu bağlıdır Allahın tövfiqinə, ürəyiniz düz olsa, biyabanda da barama saxlayıb məhsul götürə bilərsiniz.” (108, 155) Göründüyü kimi, kəndlilər də, kəndin mollası da fiziki cəhətdən tam sağlamdırlar, lakin heç biri barama saxlamaq qaydasını izah еdən kitabı oxuyub özləri üçün bir nəticə çıxarmağı bacarmırlar. Lakin onların qonşuluğunda fiziki cəhətdən qüsurlu olan bir nəfər var: adına Kor Minas deyirlər. Kəndlilər onun haqqında belə söyləyirlər: “Onun işi ecazdır, ecaz! Budur neçə ildlr bir ev tikdirib, orada barama saxlayır. Bir il eşitməmişəm ki, onun qurdları tələf olsun. Mən soruşdum, deyir ki, kitab üzü ilə saxlayıram.” (108, 155) Minas isə fiziki cəhətdən qüsurlu olmasına baxmayaraq, kitabda yazılmış qaydalara əsasən barama qurdlarını saxlayır və bol məhsul götürür. Deməli, əslində kəndin mollası və kəndlilər “kor” – yəni öz xeyirlərini bilməyənlər, Minas isə zəmanəsinə görə daha gözü açıqdır. Insanın zahiri görünüşü, fiziki qüsuru ilə bağlı olaraq yaranan ləqəblər daha çox mənfi xüsusiyyət daşıyır. Belə mənfi xüsusiyyətli ləqəblər vasitəsilə bir obrazın ifadəsi ilə digər obrazın şəxsiyyəti alçaldılır və təhqir olunur. 2. Obrazın doğulduğu, yaşadığı yeri, bəzən isə müəyyən bir təsadüf nəticəsində getdiyi yeri, mənsub olduğu xalqı ifadə edən ləqəblər. 173 Bu cür ləqəblərin eyni formalı təxəllüsdən fərqi ondadır ki, onlar şəxs adından əvvəl gəlir, təxəllüslər isə şəxs adından sonra işlənir. Məsələn; Zərdablı Qurban bəy (“Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah”) – “Israğagün aşnası Zərdablı Qurban bəyə kağız yazırdı ki, Şamaxı cəngilərinin vədəsini alsın.” (23, 40.) Şirazlı Mirzə Nağı (“Aldanmış kəvakib”) – “Hanı Şirazlı Mirzə Nağının əmlakı ?” (23, 219) Damqanlı Cəfər (“Aldanmış kəvakib”) – “Hanı Damqanlı Cəfər xanın kürurları?” (23, 219) Muğanlı Sərfəli kişi (“Hekayəti–Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah”) – “Muğanlı Sərfəli kişini sevglisinə qovuşdurma- dımı?”(23, 151) Nemsə Fok (“ Hekayəti – xırs quldurbasan”) – “Lazımdır ki, Nemsə Fok özü də hazır olsun.” (14, 93) Qurbanəli Həmədanlı (“Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) – “Bu da Qurbanəli Həmadanlıdır ki, gecə hər iş əlindən gəlir.”(23, 187) Qəzvinli Şeyda (“Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) – “Bu da Qəzvinli Şeydadır ki, gündüz sərraflıq edər, gecə əyyarlıq.” (23, 187) Marağalı Hənifə (“Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) – “Bu da Marağalı Hənifədir ki, gündüz qoltuqfüruşluq edər, gecələr mənim yanımda olur.” (23,287) Kürd Ələkbər (“Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”) - ləqəb etnonimdən yaranmışdır. Əsərdə Kürd Ələkbər Salman bəyin nökəridir. M.F.Minorski kürdlərin qədim dövrlərdə Atropaten ərazilərində məskunlaşdığını, Strabon isə onların kirtlər kimi tanındıqlarını qeyd etmişlər. (251, 183) Folklorumuzda “kürd”lə 174 bağlı ləqəblərə tez-tez rast gəlmək olar. “Koroğlu” dastanında Kürdoğlu, Kürd Musa, “Qaçaq Nəbi”də Kürd Əli surətləri vardır. Astarabadlı Mirzə Mehdi (“Kəmalüddövlə məktubları”) – Nadir şahın hakimiyyəti, etdiyi müharibələr və onun qələbələri haqqında məlumatı görkəmli Iran alimi, ədibi, siyasi xadimi, Nadir şahın katibi və vəziri Astarabadlı Mirzə Mehdi vermişdir. Kəmalüddövlə Iran tarixini yazıya köçürərkən lazımsız ibarələrdən istifadə edən Mirzə Mehdini tənqid edir: “Astarabadlı Mirzə Mehdi bu sirrin hikmətini və Nadirin zehnini və əqlinin şərafətini əsla dərk etməyib, fəqət özünün zəhlətökən ibarələri ilə oxucunu məşğul edir.” (26, 67) 3. Obrazın sənətini, peşəsini vəzifəsini ifadə edən ləqəblər: Molla Ibrahimxəlil Kimyagər (“Hekayəti-Molla Ibrahimxəlil Kimyagər”) – M.F.Axundov komediyanın birinci məclisində ləqəbin verilmə səbəbi haqqında məlumat verir: “Kəldəkli Molla Ibrahimxəlil, deyirlər ki, Tiflisə gedib, rüsxət alıb, gəlib Xaçmaz dağlarında çadır qurub, kimya qayırır. Məsələn, bir zad dürüst edibdir ki, adına iksir deyirlər. Bir misqal ondan bir batman misə vurur, xalis gümüş olur.” (23, 24) Bu iksir nədir? Bu iksirin gücü, qüvvəsi nədədir ki, “ondan bir misqal bir batman misə vurmaqla” böyük var-dövlət sahibi olmaq olar? Əgər bu “iksirin belə qüvvəsi” varsa, nə üçün Molla Ibrahimxəlil özü düzəltdiyi gümüşdən istifadə etmir, həmin gümüşü yenidən müxtəlif təbəqədən olan insanlara satır? Bu suallar Hacı Kərimi, Ağa Zamanı, Molla Salmanı, Şeyx Salahı düşündürmür. Onları yalnız “kimya qayırma”da son nəticə - gümüş maraqlandırır. Bu da bir tərəfdən onların var-dövlətə hərisliyi, digər tərəfdən isə onların avamlığı, cahilliyi ilə bağlıdır. Təəssüf ki, bu cahillik, avamlıq, dar düşüncə yalnız Hacı Kərimə, Ağa Zamana, Molla Salmana, 175 Məşədi Cabbara, Şeyx Salaha, Səfər bəyə məxsus olan tipik cəhətlər deyil, bütövlükdə XIX əsr Azərbaycan xalqının böyük bir hissəsinə aid olan səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Personajların hərəsi bir sənət sahibidirlər və onların sənət- lərinə uyğun olaraq ləqəb verilmişdir – Hacı Kərim Zərgər, Ağa Zaman Həkim, Məşədi Cabbar Tacir, Səfər bəy Mülkədar bütövlükdə XIX əsr Azərbaycanın tipik burjua nümayəndələridir. Onları bir məqsəd – asan yolla pul qazanmaq məqsədi birləşdirir. Bu obrazlar öz sənət və peşələrinin gətirdikləri qazancla yaşamağı bacarmırlar. Personajların cəmiyyətdə tutduqları mövqe Hacı Nurunun dili ilə ifşa olunur – Hacı Kərim Zərgər qızıl və gümüş oğrusudur, həkimlik sənətindən xəbəri olmayan Ağa Zaman “bir qəbirstanlıq adam qırmışdır”, Səfər bəy Mülkədar isə əkin-biçinlə məşğul olmur. Müəllif ləqəblərdən istifadə edərək maddi durumu aşağı olan bu obrazların mənşəcə yüksək bir təbəqəyə mənsub olduğunu göstərir. Bеlə ki, obrazların hər biri müəyyən bir sənət sahibi olsalar da, ailələrini öz sənətlərinin hеsabına dolandırmağı bacarmırlar. Falçı Qurban (“Sərgüzəşti–vəziri–xani–Lənkəran”) – “Getmişdim Falçı Qurbana dua yazdırmağa ki, allah sənə qızım Şölə xanımdan bir oğlan kəramət eləsin.” (23, 121) “Falçı Qurban” antroponimi M.F.Axundovun digər əsərlərindən bizə tanış olan yalançı Kimyagər Molla Ibrahimxəlili və Cadugər Məstəli şahı əvəz edir. Belə insanlar XIX əsrdə feodal- patriarxal münasibətlərin mövcud olduğu bütün dövrlərdə insan iradəsini əsarət altına almağı bacarmışlar. Bu da orta əsr feodal geriliyi, cəhaləti ilə bağlıdır. Komediyada “Falçı Qurban” onomu passiv antroponimdir. Həmin onomdan Pəri xanım obrazı müvəffəqiyyətlə istifadə edərək Teymur ağanı Mirzə Həbibin Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|