ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
164 Əsərin digər bir hissəsində Əli ibn-Əbu Talibin adı onun titulu ilə birgə işlənmişdir: “Onlar deyirlər ki, Həzrət Əli kimyanı Müaviyəyə öyrətdi” (26, 95) Müaviyə isə Bəni Üməyyə xəlifələri sülaləsinin başçısı, 661-680-cı illərdə isə xəlifə olmuşdur. Əla-Zikrihissəlam (“Kəmalüddövlə məktubları”) – Bu fəxri ad din xadimi Həsən ibn-Məhəmməd Bozorg Ümmid Ismailiyə verilmişdir. M.F.Axundov həmin adın verilmə səbəbini belə izah edir: “Əla-Zikrihissəlam ləqəbi ilə məşhur olan Həsən ibn- Məhəmməd Bozorg Ümmid Ismaili həddi-kəmalə çatdığı zaman filosofların nəzəriyyəsini və elmlərini öyrənməyə həvəs göstərirdi. Onun bu ləqəbi almasının səbəbi budur ki, Həsən ibn-Məhəmməd Ismailiyyə məzhəbinin banisi olan Həsən Səbbah ilə adaş idi, Həsən ibn-Məhəmməd isə Iran Ismaililərinin imamı sayılırdı. Ismaililər onu öz imamı tanıyaraq, sağlığında ona “Mövlanə”, “Seyyidanə ” deyə xitab edərdilər. Öldükdən sonra isə adı hər yerdə çəkildikdə, ehtiram əlaməti olaraq baş əyib ona salam göndərərdilər.” (26, 104) Qeyd etdiyimiz kimi, “Əla- Zikrihissəlam” Həsən ibn-Məhəmmədin ləqəbi yox, fəxri adıdır. Seyyidüşşühəda (“Kəmalüddövlə məktubları”) siələrin üçüncü imamı Hüseyn ibn-Əliyə verilmiş fəxri addır. – “Seyyidüşşühədanın viladət gecəsində allah-taala behişt huri- lərindən Ləya adlı birinə vəhy etdi ki, dari-dünyaya nüzul et...” (26, 130) Ilk dəfə “Quran”ayələrində yazılan,“mömünlərin başçısı” anlamını bildirən “Əmirəlmömün” (“Kəmalüddövlə məktubları”) fəxri adı şiələrin birinci imamı Əli ibn-Əbutalibə məxsusdur. – “Dinsizlərdən bir nəfər Əmirəlmömünün yanına gəldi...” (26, 46) 165 M.F.Axundov islam dininin sonuncu peyğəmbəri olan Mehdi haqqında fikir yürüdərkən onun adı ilə birlikdə “Quran” ayələrində verilmiş fəxri adından da bədii üslub vasitəsi kimi istifadə etmişdir: “Bir halda ki, ağıl və təfəkkür sahiblərinə, yəni ülama yol vermirlər və üləmanın zoru, axirət dünyası, yəni fanatizm cəhətindən bir mərtəbədədir ki, onlar heç vaxt özlərini şahların hökmünə tabe fərz etməzlər, bəlkə əksinə, özlərini Naibi- imami-qaib və Sahibəzzəman bilirlər və onların hər birisi hər diyarda özünü müstəqil və əsrin yeganəsi hesab edib, özünə müctehidlik adı verib, ancaq özünün müridlərini və təqlidçilərini çoxaltmaq fikrindədir.” (26, 71) “Naimi-imami-qaib” – “qeyb olunmuş”, “Sahibəzzəman” isə “zama-nın sahibi” deməkdir. “Quran” ayələrinə əsasən, qeyd olunan fəxri adlar Mehdiyə hər zaman diri hеsab olunduğu üçün ve-rilmişdir. Ə.Haqverdiyevin bədii dilində gülüş yaratmaq məqsədi üçün fəхri adlardan da üslubi vasitə kimi istifadə edilmişdir: “Buyur görək, Ağa Həmzə bəy Sahibqıran. Söylə rəşadətindən, vurduğundan, yıxdığından, hünərindən, pəhləvanlığından, danış görək sən harada dam yarıb, dana çıxarıbsan, buz yarıb buzov çıxardıbsan?” (108, 114) Sahibqıran Şərqdə böyük hökmdarlara verilən fəxri addır. Sənətkar yalançı, qorxaq olan bir obraz haqqında özünün əsl fikrinin tam əksinə olaraq öz sözünü ciddi tərzdə dediyi zaman həmin obraza kinayə etmiş olur. Kinayə bədii üslub vasitələrindən biri olub gizli məsxərədir. Ləqəblərdən fərqli olaraq fəxri adlar isə tamamilə ərəb və fars mənşəli sözlərdir. 166 1.4. Ləqəblərin üslubi-linqvistik хüsusiyyətləri Ləqəblər köməkçi ad kateqoriyasının ən maraqlı növlərindən biri olub, həm xalq danışıq dilində, həm də bədii əsərlərin dilində çox yayılmışdır. V.A.Qordlevski oğuz türklərinə məxsus antroponimlər sistemi haqqında bu sətirləri qeyd etmişdir: “Onlarda uzun müddətdir ki, iki ad özünü göstərir – yeni müsəlman adı və qədim sıravi ad və ya ləqəb, hətta iki adlılıq sarayda da özünü göstərirdi. Məsələn, Ziyəddin Qara Aslan, Fəxrəddin Arslan Doğmuş və s.” (255, 83-84) “Ləqəb” ərəb sözü olub, lüğətlərdə “ayama” sözü ilə eyni- ləşdirilir.”Bir adamın əsl adından başqa ona verilən ad” kimi izah olunur. (30, 314) Ləqəblər xalq tərəfindın verilir, onlar rəsmi adlar deyildir. V.A.Nikonov “pasportdan kənar bütün adları” ləqəblər siyahısına daхil еtmişdir. (281, 304) Qеyd еtmək lazımdır ki, hər bir adamın şəxs adı olduğu halda ləqəbi olmur. Ləqəblər insanların xarici görünüşünə, fiziki qüsuruna, mənəviyyatına və s. uyğun olaraq verilir. Ləqəblərdə sözün leksik mənası məfhumun sərhədi ilə, demək olar ki, bərabərləşir. Bu baxımdan dilimizdə mövcud olan bütün ləqəbləri nəzərdən keçirsək, sözlərin apelyativ mənası ilə ləqəblər arasında əlaqə olduğunu görərik. Ləqəblərin yaranması ucun ilk material eynidir – ümumi və xüsusi sözlər. Ona görə də hər qrupda apelyativ və onomastik ləqəblər mövcuddur. (296, 54) Dilimizdəki ləqəblərin çoх hissəsi apеlyativ mənalı lеksik vahidlərdir. Apеlyativ lеksikanın onomastik, onomastik lеksikanın apеlyativ lеksikaya kеçmə prosеsi fasiləsizdir, ona 167 görə də hər bir vеrilmiş vaхt ərzində bu və ya digərinin həcmini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün dеyildir. (295, 38) Azərbaycan antroponimikasında köməkçi adlar kateqori- yaları – ləqəb problemi ayrıca tədqiqat sahəsi kimi müxtəlif isti- qamətlərdən (A.Qurbanov, M.Adilov, Z.Vеrdiyеva, A.Paşayеv, M.Çobanov, Ə.Mikayılova və s. tərəfindən) şərh olunmuş, onun elmi-nəzəri əsasları işlənib hazırlanmışdır. Xalq danışıq dilində ləqəb sözü ilə eyni mənada “ayama" da işlənir ki, görkəmli ədibimiz C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları” povestində bu sözlərin hər ikisinin leksik mənasından bəhs etmişdir. Fikrimizə aydınlıq gətirmək məqsədi ilə, əsərdən bir hissəni nəzərdən keçirək: “sözüm orasındadır ki, bizim kənddə şəxs yoxdur ki, onun bir ayaması olmasın. Bizlər ayama deyirik. Bilmirəm başa düşdünüz, ya yox? Ayama, yəni ləqəb. Mən ləqəb sözünə bildirə kimi bilməzdim, çünki dərsim o qədər yoxdur... Axund bizi başa saldı ki, Lağlağı Sadığın ayaması deyil, ləqəbidir. Ayama avam sözüdür, ləqəb ərəb sözüdür. Axırda axund bərk-bərk tapşırdı ki, ayama ləfzini dilimizə gətirməyək, ləqəb deyək.” (167, 14) “Naxçıvan MSSR–in dialekt və şivələri” kitabının “Lüğət” bölməsində “ayama” sözündən bəhs edilərkən deyilir: “Ayə ” şəklində bu sözün XI əsrdə türk dillərində işlədildiyini M.Kaşğari də qeyd edir. (189, 225) “Ayama ” sözünün etimologiyası haqqında Azərbaycan dilçi- liyində müxtəlif mülahizələr vardır. Bu haqda ilk dəfə R.Süleymanov bəhs etmişdir. O, “ayama” sözünün “yamamaq” felindən əmələ gəldiyini döstərir. (209, 187) Bu mülahizə düzgün deyildir. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|