ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 evinə dəvət edib onu öldürür və qadınına sahib olur.” (26, 35) “Sədri Yəzdi” antroponiminin quruluşu əslində ərəb dilçilik qanunlarına uyğun olaraq belədir – Sədri ibn-Yəzdi. Şeyx - ərəbcə “şaxə” sözündən olub, “qocalmaq” anlamını bildirir. Tədqiqatçılar həmin sözün iki mənasını izah edir: 1) yeni və ən yeni dövrlərdə Ərəbistanda qəbilə başçısının adıdır; 2) iri, mötəbər din xadimlərinə, dini fənlərin bilicilərinə, sufi qardaşlarının başçılarına, öz möminliyi ilə məşhur olan adamlara hörmət əlaməti olaraq verilən addır. (127, 130) Şeyxülislam isə ərəb dilində “şeyx-ül-islam” sözündən olub, “islamın yolunda qocalan” anlamını bildirir, nüfuzlu din sahiblərinin ən mötəbər dini başçısına verilən tituldur. Xalqın öz hüquq və vəzifələrini bilməməsi ucbatından əmələ gələn qarışıqlıqlardan, qüsurlardan söz açan M.F.Axundov ölkədə müxtəlif mənsəbli, titullu şəxslərin hansı ixtiyar sahibi olma-sının və vəzifələrinin isə heç kimə məlum olmamasını məhz titulların müхtəlif üslubi cəhətlərindən istifadə еdərək tənqid еdir: “Əgər birisi birisinə bir sillə vura, məzlum bilmir ki, hansı məqama müraciət etsin. Birisi müctəhidin yanına yüyürür, birisi şeyxülislamın yanına qaçır, birisi imam cüməyə şikayət edir, başqası darğanın yanına gedir, birisi bəylərbəyiyə ərz edir, birisi şahzadə qapısına müraciət eləyir.” (26, 62) Yüzbaşı türk mənşəli olub, Azərbaycan kəndlərində kənd icması tərəfindən seçilən vəzifə sahibinə verilən tituldur. (30, 571) Ş.Sədiyev yüzbaşı titullu şəxsin “yüz təsərrüfata (evə) sahiblik etdiyini” yazır. (201, 46) Təbiidir ki, yüzbaşıların yüz evə başçılıq etməsi şərtidir, lakin yüzbaşının əsas vəzifəsi əsasən, kənddə baş verən qanunsuzluqla mübarizə aparmaqla bərabər, həm də kəndlinin mənafeyini müdafiə еtməkdir. Lakin 158 Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” pyesində yüzbaşı murovun bütün tapşırıqlarını səylə yerinə yetirir və öz vəsifəsini bununla bitmiş hesab edir: “Axşamdan yüzbaşını çağırıb tapşırırdım, sabah ova gedəcəyəm, gərək hər bir mayəhtac hazır olsun. Yüzbaşı da ki, məsələsinə arifdi. O saat anlayırdı nə demək istəyirəm. Sübh durub görürdüm, mahalın qoçaq atlılarından neçə nəfər hər yaraq əsbabları ilə hazır, müntəzirdilər.” (108, 114) Özündən vəzifə cəhətdən üstün olanlara yaltaqlıq еdən, onlara hər tərəfdən yarımağa çalışan yüzbaşıların kəndlilərlə münasibəti isə çox dözülməzdir: “Aralarına yüzbaşı gəlir, onlarla qamçı ilə danışır.” (108, 157) Qеyd еtdiyimiz kimi, bədii üslubda sənətkar еyni titula malik olan obraza müхtəlif mövqеdən yanaşır, obrazın müsbət və ya mənfi olması tituldan asılı olmur. XIX əsrin ikinci yarısında şəxs adları ilə birgə işlənən titullar daha çox obrazın cəmiyyətdəki mövqeyini əks etdirib, bədii ədəbiyyatda özünəməxsus üslubi çalarlara malikdir. Ti-tullar obrazın onomunun fərdiləşdirilməsinə, konkretləşməsinə xidmət edir. Komediyada adların titullarla birgə işlənməsi, ilk növbədə, təxəyyül ilə bağlı olsa da, həm də yazıçılarımızın yaşadığı dövrlə sıx əlaqədardır. Ətrafımızda onlarla Ibrahimxəlil adlı şəxs olsa da, “Molla Ibrahimxəlil”- dedikdə, ondan nümunə və ya sitat gətirilsə, məhz M.F.Axundovun yaratdığı personaj yadımıza düşəcəkdir. Bu isə, Molla Ibrahimxəlilin tarixi şəxsiyyət olması, həyatda yaşaması ilə tamamilə əlaqədar deyildir. Molla Ibrahimxəlil məhz M.F.Axundovun yaradıcılıq qələmindən çıxdığı üçün bu günə kimi yaddaşlarda yaşamaqdadır. Şifahi nitqimizdə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nüm- ayəndələrinin – yazıçılarımızın komediya surətlərinin, xüsusilə, 159 mənfi obrazların dilindən tez-tez nümunələr, sitatlar işlədirik. Hətta şifahi nitqimizdə belə, həmin obrazların adları mütləq titulları ilə birgə işlədilir. Bununla yanaşı, XIX əsrin ikinci yarısında bədii üslubda bəzən şəxs adı funksiyasını yerinə yetirən titullar da mövcud olmuşdur. Titullardan şəxs adı kimi istifadə Azərbaycan bədii dilində dramaturgiyamızın banisi M.F.Axundova məxsus olmuşdur. Onun 1850–ci ildə qələmə aldığı “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” komediyasında Xan; 1852-ci ildə yazdığı “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” və “Hekayəti-xırs- quldurbasan” komediyalarında Murov, Naçalnik, Yasavul, Divanbəyi; Koxa; 1855-ci ildə yazdığı “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasında isə Hakimi-şər obrazları əsərlərdə adlandırılmamışdır. Y.Seyidov “M.F.Axundovun pyeslərində remarkalar” adlı məqaləsində böyük sənətkara məxsus remarkalardan, remarka üslubundan söhbət açır: “Surətlərin əksəriyyəti öz şəxsi adları ilə verilmişdir. Bir neçəsinin isə adı yerinə vəzifəsi yazılmışdır: Divanbəyi, Koxa, Xan, Murov, Naçalnik, Yasavul, Murovun və Naçalnikin əmələsi, Hakimi-şər, şahzadənin fərraşbaşçısı.” (206, 55) Oxucu və ya tamaşaçı məhz həmin obrazları titullar vasitəsi ilə tanıyırlar. Çünki dramaturq Xan, Divanbəyi, Murov, Naçalnik, Hakimi-şər, Yasavul, Koxa obrazları ilə bütövlükdə XIX əsrin ictimai-siyasi quruluşunu, üsuli-idarəçiliyini ifşa etmişdir. “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” komediyasında hadisələr Lənkəranda хanlıqlar dövründə baş vеrmişdi. Buna görə də vilayəti idarə edən Хandır. “Müхtəlif dövrlərdə və müхtəlif ölkələrdə “xan” titulunun funksiyası dəyişmişdir. Məsələn: ХVII- ХIХ əsrlərdə Azərbaycanda “xan” titulunun funksiyası Iranda işlənən “xan” tituluna nisbətən daha yüksək olmuşdur.” (10, 15) Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|