ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
168 H.A.Bayramov göstərir ki, “ayama” sözünün M.Kaşğarı divanında “aya” şəklində işlədilməsi inandırıcı deyil. Çünki həmin mənbədə bir isim olmaq etibarı ilə “ayama” sözündən deyil, “ayamaq” felindən bəhs edilir. O, “ayama” sözünü “qorumaq ” məsdərindən düzələn isim kimi qəbul edir və “qoruma” mənasında olması nəticəsinə gəlir. (45, 67) Azərbaycanın müxtəlif dialekt və şivələrində ləqəb və ayama mənasında ayalğa (Şamaxı), nəssə (Culfa), təyəlğa – təlğa (Qazax), ayalğa-əyalğa-əlğa və s. variantları da vardır. (13, 47) K.T.Ramazanov da “ayalğa” sözünün etimologiyasından bəhs edərək həmin sözün Şuşa, Ağcabədi, Mirbəşir, Bərdə, Yevlax rayonlarında çox işləndiyini yazır: "Ayalğa” sözü “ay” və “alğa” morfemlərindən ibarətdir. Bu sözün birinci morfemi türk dillərinin qədim yazılı abidələrində “ay//ıy” şəklində “danışmaq, demək, adlandırmaq, ad vermək, ad qoymaq , ləqəb vermək” kimi mənalar daşıyan müstəqil mənalı leksik vahid, ikinci morfemi – “alğa” isə leksik şəkilçidir. (198, 26 ) Daha sonra S.Əlizadə “ayama” sözünün kökünü “aya” kimi vermiş (91), M.Adilov “ayaq” və “ad ” sözlərini “ay//əy//ey//ad”-la eyniləşdirmiş və “ad” mənasında işləndiyini göstərmişdir. (11, 87) A.Paşa isə “ayama” sözünün “aya” felindən əmələ gəldiyini əsaslandırmışdır. (195, 50) B.Əhmədovun fikrinə görə isə danışmaq, çağırmaq, səsləmək, demək mənalarını verən “ay” sözümüz olub. Ondan “ayıtmaq” – “ayama” kəlmələri əmələ gəlib. Ayama “ad qoymaq” (çağırmaq vasitəsi ) deməkdir. Indi daha çox ləqəb anlaminda işlədilir. (77, 17) E.Əzizov isə Füzuli rayonu şivələrində “ay” sözünün “demək”, “söyləmək” mənasında hələ də işləndiyini göstərir. (98, 230) 169 “Ayama” sözünün məhz “ad vermək”, “adlandırmaq” “ad qoymaq”, “ləqəb vermək“ mənasını bildirməsi düzgün və inandırıcıdır. Bu məna həmin sözün müasir dilimizdə başa düş- düyümüz, anladığımız mənasıdır. Bədii əsərdə ideyanı qabarıq nəzərə çarpdırmaq üçün istifadə olunan üslubi vasitələrdən biri də ləqəblərdir. “Adların seçilməsi ilə yanaşı, ləqəblərin seçilməsinə də xüsusi diqqət verilir. Gülüş doğura biləcək adlara və ləqəblərə daha çox yer verilir.” (35, 34) Bədii ədəbiyyatımızda ləqəblərdən bir üslubi vasitə kimi istifadə edilməsi onun xalq danışıq dilində çox geniş yayılması ilə bağlıdır. Bu fikrə görkəmli ədibimiz C.Məmmədquluzadənin 1894-cü ildə yazdığı “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində də rast gəlmək olar: “Hələ bizə hörmət qoyublar: bizim ləqəbimiz çox gülməli deyil. Elə ləqəblər var bizim Danabaş kəndində ki, desəm uğunub gedərsən. Məsələn, Girdik Həsən, Dəvə Heydər, Yalançı Səbzəli, Eşşək Muxtar, Doşan Qasım, müxtəsər, bu cür ayamalar bizim Danabaş kəndində hədsizdi. Əgər duram hamısını ərz etməkliyə, bütün Rusiyyətin karxanalarında kağız qalmaz.” (167, 14) Daha sonra Xudayar bəyin şəxsiyyəti və xarici görünüşü haqqında məlumat verən ədib yazır: “Boyu ucadı, çox ucadı. Buyun ucalığından ötrü keçən vaxtda Xudayar bəyə bir ayama deyirdilər. Amma mən söz verdim ki, onun keçəcəyindən danışmayım. Qorxuram yalançı olam.” (167, 21) Ləqəblərə belə münasibət onun daha çox mənfi xüsusiyyətləri daşıması ilə bağlıdır. XIX əsrin ikinci yarısında bədii ədəbiyyatda ləqəb problemindən bəhs edərkən M.F.Axundovun, N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun C.Məmmədquluzadənin (XIX əsrin sonlarında yazılmış əsərləri nəzərdə tutulur) bədii yaradıcılığında yaranmış ləqəblərin tarixindən, leksik-semantik, 170 morfoloji təsnifatından, onların əmələgəlmə səbəbləri və tarixi haqqında yaranmış əfsanə və rəvayətlərdən danışacağıq. Lakin XIX əsrin ikinci yarısında həm ümumxalq dilində, həm elmi, həm də bədii üslubda “titul” termin kimi formalaşmadığı üçün Şərqdə ancaq “ləqəb” terminindən istifadə olunurdu. Mövcud olan ictimai quruluşu tənqid edən M.F.Axundov yazır: “Vəqti ki, xalq proqresə başladı, vəqti ki, elm rəvac tapdı və qeyri-adi işlərin və kəramatın qeyri mümkün olmadığından bixəbər oldu və sivilizasyon dairəsinə ayaq basdı, Şeyx Əhməd Bəhreyninin də, Babın da, “Rükni-rabe”nin də, bunların taylarının da yolu başlanar, xalq cəhalətdən, fitnə və fəsaddan azad olar və despotdan da xilas olar və despot da başqa ləqəb ilə millətin rəisi olub, həm öz xalqı tərəfindən sevilər, həm də öz xeyirxahlığına görə bütün dünyada təriflənər, millətin hüsni-rəğbəti və səmimiyyəti sayəsində onun ölkəsinə göz dikən bütün qəsbkarların, hər cür daxili və xarici düşmənlərin şərindən qorunar.” (26, 140) Ləqəblər bir şəxsi başqasından fərqləndirməklə yanaşı, eyni zamanda bədii əsərdə fərdiləşdirməyə, həm də komizm və yumor yaratmağa xidmət edir. Yazılı ədəbiyyatda xüsusi adlardan komik vasitə kimi geniş istifadə olunur. (150, 513) Söz ustaları qarşıya qoyduğu məqsədinə çatmaq üsün bədii üslubda işlətdikləri yüzlərlə, minlərlə ləqəblər vardır ki, həmin ləqəblər məhz хalq arasında yaranmışdır. XIX əsrin ikinci yarısında yaranmış ədəbi dilin bədii üslu- bunda işlədilmiş ləqəblərin leksik-semantik təsnifatını verərkən onları aşağıdakı qruplara bölmək olar: 1. Obrazın zahiri görünüşü və fiziki qüsuru əsasında for- malaşan ləqəblər. Görkəmli yazıçılarımızın - M.F.Axundovun, 171 N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun, C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığında belə ləqəblər çox saylıdır. Keçəl Oruc (“Hekayəti-xırs-quldurbasan”) – “Bəli, Keçəl Oruca ad-san çox lazımdır.” (23, 76.) Keçəl Hacı, Kor Əhməd (“Adı var, özü yox”) – “Baqqal Kor Əhməd üç yüz manat üstümə səribdir, Keçəl Hacı Mehdi doqquz yüz manat.” (224, 87) Dabanıkəsik Heydərqulu (“Mürafiə-vəkillərinin hekayəti”) - M.F.Axundov həmin ləqəbin verilmə səbəbini belə izah edir: ”Bu, Dabanıkəsik Heydərqulunun oğludur ki, gündüz Əhərdə görünüb, gecə iki günlük yol piyada gəlib, Təbrizdə mərhum qaim- məqamın evindən bir cəvahir mücrüsünü aparıb, genə elə o gecə Əhərə qayıdıb, sübh çağı karvansara dalında yatmış imiş. Aləm tamam heyran qalmışdı onun bu əməlinə, məhz onun bu hünərinə görə iş açılandan sonra onu öldürməyib ancaq dabanlarını kəsdilər. (23, 188) Qotur Paşa (“Pəhləvanani – zəmanə”) – N.Vəzirov obrazın ləqəbi ilə bacarığını, fəaliyyətini müqayisə edir və təzad yaradır: “Adın Qotur Paşa, belə hökumət işlədəsən?” (224, 171) “Kor Ümmi, Gözü pıçalaqlı Anaxanım və Kaftar Göhər” bir-birinə növbət vermirlər. (“Ağıçı”) (224, 259) Kor Minas (“Bəxtsiz cavan”) – Bu ləqəbin bədii dildə iş- lənməsi insanın fiziki qüsuru, zahiri görünüşü ilə bağlı olaraq yaranan digər ləqəblərdən fərqlidir. Faciənin ikinci məclisində Hacı Səməd ağanın evində kəndlilər Fərhada barama saxlamağın onlara xeyir vermədiyindən danışırlar: “Barama yaxşı olmadı. Bu il bir urus gəlmişdi, deyirdilər ki, içəridən göndəriblər, gəldi bizim barama komalarımıza baxdı. Sonra dedi ki, siz barama saxlamağın qaydasını bilmirsiniz, o səbəbə qurdlarınız qırılır. O Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|