ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
154 belə padşahı əmin-amanlıq, ədalət və səadətin dayağı hesab edər. Onun sayəsində patriot olar.” (26, 75) Ölkə, dövlət başçısı haqqında N.Nərimanovun da fikirləri maraqlıdır: “Vətən, millət qеyrəti çəkməyən, gününü еyş-işrətdə kеçirən, milləti daima zülmlərə düçar еdən padşah əcəlini millətdən gözləsin. Millətin və dövlətin tərəqqisinə çalışın, bu yolda təzə qanunlar qoyan, vətənini zülmdən хilas еtmək istəyən padşah əvvəlinci gülləni öz müqərrib adamlarından gözləsin.” (192, 152) Seyyid - ərəb dilində olub, islam etiqadına görə Məhəmməd Peyğəmbərin nəslindən olan adamlara verilən fəxri tituldur. “Sеyyidlər ərəb tayfası hеsab olunurlar. Səfəvilərin zamanından başlayaraq Azərbaycana gəlmişlər. Sеyidlər ərəblərin qürеyş qəbiləsindəndir.” (222, 55) Islam qanunlarına görə kasıb seyyid- lərə xüms (gəlirin onda birini vermək) və sədəqə vermək caizdir. Seyyidlərə sədəqə vermək Məhəmməd Peyğəmbərin nəslinə edilmiş hörmətdir ki, bu da həm N.Vəzirovun, həm də Ə.Haqverdiyevin bədii dilində öz əksini tapmışdır. – “Bax, bircə manat Seyid Əzimə vermişəm, bir üç manat da fəqir-füqaraya paylamışam.” (224, 103) “Seyidin də yetimlərinə, necə ki, buyurmuşdunuz, bir çuval un göndərdim.” (108, 145) Şah – Qədim Iranda, Əfqanıstanda hökmdara verilən fars mənşəli tituldur. (30, 502) M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povestindəki Şah Abbas və Yusif Sərrac obrazını I.Minşinin “Tarixi aləm-arayi-Abbasi” tarixi əsərində də görmək olar. M.F.Axundovun yaratdığı bu iki obraz əsərdə qarşı-qarşıya qoyulur: Şah Abbas despotizmin, zalımlığın, əsarətin, cəhalətin, nadanlığın, ədalətsizliyin rəmzi kimi, Yusif Sərrac isə mütərəqqi ideyaların carçısı kimi verilmişdir. Görkəmli dramaturq Şah Abbas surəti ilə Iranın simasında bütün Şərq ölkələrində mövcud 155 olan idarə üsulunu satirik qələmlə ifşa etmişdir. Əsərdəki əhvalatlar “Şah Abbasın ömründən ancaq iyirmi iki il keçmişdi ki, baş verir.” (23, 202) Şah Abbas xalqın taleyi ilə maraqlanmayan, zalım bir hökmdardır. Yalnız günlərini eyş- işrətlə keçirən bu hökmdar ölkənin tərəqqi və inkişaf etməsinə imkan vermir, xalqı həmişə qorxu içərisində saxlayır, hətta Səfəviyyə nəslindən şahzadə ola bilən bütün oğlan uşaqlarını öldürtdürmüş, ya da gözlərini çıxartdırmışdır. Əslində, Şah Abbas ümumiləşdirilmiş bir obrazdır. Vilayəti idarə edən Xan (“Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran”), feodal quruluşlu ölkənin məhkəmə sisteminin başında oturan Hakimi-şər (“Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) obrazlarına bənzəsə də, Şah Abbas daha kəskin tənqid atəşinə tutulmuşdur. Çünki “şah” titullu şəxs dövlətin хarici və daхili işlərində, həm də хalqın həyatında daha böyük məsuliyyət daşıyır. “Aldanmış kəvakib” povesti tarixi planda yazıldığı üçün Məhəmməd şah Səfəvinin də adı çəkilir. Məhəmməd şah Səfəvi Şah Abbasın atasıdır. Əsərdə yazılır: “Hərəmlərin küllisi təzədən razı oldular ki, şaha mənkuhə olsunlar, çünki şah çox cavan və göycək oğlan idi və bir də hərəmlər bu əmri zarafat kimi bir şey qiyas edirdilər və hərgiz əqillərinə çatmırdı Şah Abbas qəflətən bir Abbas Məhəmməd oğlu ola.” (23, 211) Yuxarıdakı nümunə feodal quruluşlu ölkənin hakim təbəqəsi ilə sadə xalq kütləsinin antroponimləri arasındakı fərqi nə- zərimizə çatdırır. Hakim təbəqələrin antroponimlərinin quruluşu ad + titul + ailə-nəsli ləqəb; sadə xalq kütləsinin antro- ponimlərinin quruluşu isə ad + ata adından ibarət olmuşdur. “Beşinci otağın divarlarında Şah Ismayıl Səfəvi ilə şairlərinin mabeynində vaqe olan cənglərin surəti rəqəm olunmuşdu.” (23, 156 217) Şah Ismayıl – XVI əsrdə Iran padşahı olmuşdur, Şah Abbasın ulu babasıdır. Yazıçı bu antroponim vasitəsilə Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti haqqında məlumat verir, bu da tarixi planda yazılmış əsərlərin üslubi vasitələrindən biridir. "Bədii ədəbiyyatda onomastik vahidlər əsas vəzifə ilə yanaşı, bəzi hallarda poetik yük də daşımalı olur. Xalq, qəbilə, şəxs, yer və sair xüsusi ad bildirən sözlər bəzi tarixi hadisələrin aydınlaşdırılmasında mötəbər mənbəyə çevrilir. Təhlil zamanı bu xüsusiyyətləri ilə onların üslubi imkanlarını da aşkar etmək lazımdır." (147, 59) M.F.Axundov “Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasında da “şah” titulundan istifadə etmişdir. Lakin yazıçı bu komediyadakı “şah” titulunu “hökmdar, padşah” mənasında deyil, ləqəb kimi işlətmişdir. “Bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də sözlərin tələffüz qaydaları və titulların ənənələri vardır. Bu qayda və ənənələri pozmaq gülüş doğurur. Ağa olmayana ağa, bəy olmayana bəy demək gülüş doğura bildiyi kimi, bu titulları daşıyan adamların adlarını onlarsız çəkmək də onlara qarşı mənfi münasibət bildirir.” (118, 264) Sitatda qeyd edilən münasibəti M.F.Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi əsərində də görmək olar: “Nadir xüruc etməzdən əvvəl nə imiş və nə qərar ilə dolanarmış və işi-peşəsi nə imiş?” (26, 67) Şahzadə - fars mənşəli söz olub, “şah oğlu” dеməkdir, padşah ailəsindən olan şəxslərin övladlarına verilən tituldur. M.F.Axundov Iranda mövcud olan feodal quruluşunun eybəcər- liyini, despotizmi, zalım hökmdarları, ədalətsiz qanunları, əsarət və özbaşınalığı, cəhalət və nadanlığı ifşa edərkən “Xanlar-Mirzə” adı ilə tanınan macəranı nəql edir: “Şahzadə Sədri Yəzdinin gözəl arvadı ilə eşqbazlıq edir və Sədri Yəzdini qonaqlıq bəhanəsi ilə Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|