ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
139 olan münasibətləri aydınlaşdırır və kəndlilərə olan münasibət daha səmimi ahənglə səslənir. Bir tərəfdən tüfeyli, pulgir, soyğunçu bəylərə qarşı çevrilmiş, digər tərəfdən namuslu əmək rəmzi olan rəiyyətlərə bəylərin münasibətini əks etdirən Fərhadın nitqini dramaturq xüsusi bir məhəbbətlə oxucuya çatdırır: “Insafdırmı, rəvadırmı ki, mən adımı bəy qoyub, əl-ayağımı yumşaldım əyləşim, biçarə rəiyyət qışın soyuğunda, yayın istisində əziyyət, məşəqqətlə, əlləri qabar ola-ola işləyib məhsulunu gətirib mənə versin? Nə haqq ilədir bu? Nə ixtiyar ilədir bu? Mən bəyəm, yəni mənim əllərim ağdır, özüm tənbələm, müftəxoram?” (108, 168) Bəzən isə bədii ədəbiyyatımızda yazıçı bədii ifadə vasitəsi kimi kinayədən istifadə edərək Şərq ölkələrinin bir çoxunda işlədilən hakim təbəqələrə məxsus olan titulları gülüş yaratmaq məqsədi ilə yoxsul təbəqəyə aid edir; bəy olmayana - bəy, ağa olmayana – ağa və s. deyilir. – “Samavar kimdən ötrü qoyulub, Əsgər bəy? Neçə qonağımız var, allah qoysa? Axır sənin dədən də həmişə bilirəm kənddə səkkiz abbasılıq çay içir. Sən niyə içməyəsən, Əsgər bəy? Bu samovarı gözün görür, ya yox? Cavab ver, məlun oğlu məlun! Sonra, Əsgər bəy, canına dərd buyururam, vərəm buyururam. Heyvan oglu heyvan, məgər bu samovarı bir yol təmizləyəndə nə olar, canın çıxar?” (224, 28) Bədii ədəbiyyatda titullara belə yanaşma şifahi nitqimizdən götürülmüşdür. Çavuş – Çin qaynaqlarında göstərilir ki, 735-737-ci illərdə Çin sarayına Göy türklər tərəfindən еlçi sifəti ilə göndərilən şəхs “çavuş” adlanırdı. (307, 92) Ə.Dəmirçizadə “çavuş” vahidini də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında mövcud olan titullar 140 siyahısına daxil etmişdir. (69, 131) “Çavuş” onbaşı, yüzbaşı, minbaşı və s. kimi vəzifə funksiyalı tituldur. C.Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində “çavuş” tituluna rast gəlmək mümkündür. Yazıçı Azərbaycan kəndlisinin ziyarətə gеtməsi səhnəsini işıqlandırmaq məqsədi ilə üslubi vasitə kimi “çavuş” titulundan istifadə еtmişdir: “Bütün kəndi dolanıb və zəvvarın qapısının ağzında münacatını davam edib və xələtini alıb, çavuş Çaylax məhəlləsinə daxil olub, əvvəl gəldi dayandı Kərbəlayı Zeynalabdinin qapısında və başladı münacatı. Həyətdən on beş-on altı yaşında bir oğlan çıxıb bir əlində bir çanaq qəndab, o biri əlində bir cift corab. Çavuş qəndabı içib corabı aldı və qoydu atının tərkibindəki xurcuna. Zeynalabdinin qapısından rədd olub, gəldi dayandı Məhəmmədhəsən əminin qapısında və başladı münacatı.” (167, 76) Əsərdən verilmiş bu hissədən məlum olur ki, çavuş səfərin başlanmasını elan edir, ziyarətə gedən zəvvarları müşayiət edir, həm də bu vəzifəsinə görə “şirinlik” alırmış. Zəvvarlarla birlikdə hər dəfə səyahətə çıxan çavuşun vəzifəsi onlara nəzarət etmək, səfər zamanı əmələ gələn müəyyən problemləri həll etmək idi. Buna görə də qeyd etmək lazımdır ki, C.Məmmədquluzadənin bədii əsərlərinin dilində rast gəldiyimiz çavuş obrazının vəzifəsi V.V.Radlovun lüğətindəki məna ilə eynidir, “çavuş” sözünün mənası “nəzarətçi”, “gözətçi” deməkdir. (290, 193) Dərviş – fars mənşəli tituldur, sufi qardaşlıqları üzvlərinin ən geniş yayılmış adlarından biridir. Müsəlman dünyasında ilk iri qardaşlıqların yaranması XII əsrə aiddir, belə qardaşlıqlar müsəlman dünyasının müxtəlif yerlərində geniş yayılmışdır. (127, 46) S.L.Zеlinskiyin izahlı lüğətində “dərviş” sözünün fars dilində iki komponеntdən (dər – qapı, viş – uzanmış) ibarət olan 141 mürəkkəb söz, “fəqir” sözünün isə “dərviş”in sinonimi (262, 20- 69) olduğunu göstərmişdir. Dərviş obrazlarını M.F.Axundov “Hekayəti-Molla Ibrahimxəlil Kimyagər” və “Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyalarında yaratmışdır. “Hekayəti-Molla Ibrahimxəlil Kimyagər” komediyasında Dərviş Abbas Molla Ibrahimxəlilin köməkçisidir: “Bu halda Dərviş Abbas, sinni otuz, saçları çiyninə tökülmüş, gəndümgün, dolu bığlı, uca qamətli, başında tac, çiynində pələng dərisi, əlində şahnəfir, qoltuğunda bir qırmızı böyük xoruz, öz mənzilindən çıxıb heybətli səs ilə “yahu, ya həqq” deyib çadırların yuxarı səmtinə üz qoyub, bir münasib yerdə mıx çalıb, üç kərə şahnəfiri bozluyub, dağa-dağa səs salıb, xoruzu mıxa bağlayıb...” (23, 30) Göründüyü kimi, M.F.Axundov əsərdə surətin canlı, inandırıcı, təsirli çıxması üçün onun хarici görkəmini, davranış və hərəkətlərini təsvir edərək “dərviş” obrazının bədii portretini yaratmış və bədii portret vasitəsilə oxucuya surətin siması, daxili aləmi haqqında aydın məlumat vermişdir. Görkəmli dramaturq M.F.Axundov digər dərviş obrazını “Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasında yaratmışdır. Dərviş Məstəli şah Dərviş Abbasla eyni titula malik obrazlardır, lakin Dərviş Məstəli şah Dərviş Abbas kimi fırıldaqçının şagirdi dеyil, özüdür. N.Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasın- dakı Dərviş Heydərəli obrazı da, məhz M.F.Axundovun yaratdığı Dərviş Məstəli şahın, Dərviş Abbasın daxil olduğu təbəqənin, zümrənin üzvüdür. Aralıq övrəti Nurcahan Dərviş Heydərəli haqqında Xırda xanıma söyləyir: “Xırda xanım, başına dönüm, o dərvişdən adama möcüzələr nəql eləyirlər, adamın başının tükü 142 biz-biz durur. Deyirlər ki, əgər istəsə səni də bu saat öz yanına biixtiyar caduynan aparar, necə ki, Hacı Iskəndər bəyin arvadını aparıblar.” (224, 41) A.Haqverdiyevin yaratdığı Dərviş obrazı (“Dağılan tifaq”) isə Məstəli şahdan, Dərviş Abbasdan, Heydərəlidən tamamilə fərqli olaraq bədii üslubda yaradılan əsl sufi qardaşların surətidir. Sərsəri həyat keçirən, yalandan, riyadan uzaq olan Dərviş Nəcəf bəyin pəncərəsinin qarşısında avazla oxuyur: Ey əzizim, bir baxın dünya nə ibrətxanədir! Axırın fikr etməyən aqil deyil, divanədir. (108, 127) Yazıçı əsərdə uzağı görməyən, “varlığa nə darlıq” deyə israfçılıq edən və bunu özü üçün şan-şöhrət bilən Nəcəf bəyi məhz titulun üslubi vəzifəsindən istifadə еdərək ayıldır: “Ayıltdı məni bu evi yıxılmış. “Axırın fikir etməyən aqil deyil, divanədir”. Amma bundan sonra nə olsun, on iki para kəndin qalıb ikisi, özüm də boğazımadək borcun içində. Kül başına Nəcəf.” (108, 127) Beləliklə, Ə.Haqverdiyev M.F.Axundovun, N.Vəzirovun yaradıcılıq dünyasının hüdudlarından uzaqlaşaraq uzaqgörən, geniş dünyagörüşünə malik, saf qəlbli sufi qardaşlıqların üzvlərindən olan dərviş obrazı yaratmışdır. Divanbəyi – “divan” fars mənşəli, bəy isə türk mənşəli sözdür. “Divan” sözünün fars dilində iki mənası var: 1) bir şairin seçilmiş killiyyatı, seçilmiş əsərlər kitabı; 2) məclis, ali hökumət idarəsi. (94, 46) Bədii əsərlərdə işlədilən “divanbəyi” titulu məhz “ali hökumət idarəsinin ağası” anlamında işlədilmişdir. Divanbəyi titullu hökumət işçiləri kəndliləri həmişə əsarət altında saxlamaqda çar üsul-idarəsinin aparıcı qüvvələrindən biri kimi Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|