ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 1. Türk dillərinə məxsus olan titullar: xan, bəy, xanım, bəyim, xatun, xaqan, ağa, qul, yüzbaşı, minbaşı və s. 2. Ərəb və fars dillərinə məxsus olan titullar: əmir, xəlifə, şah, vəzir, milkədar, vəkil, darğa, nökər, qazi, vali, imam, kərbə- layi, kəblə, hacı, məşədi, dərviş, şeyx, şeyxülislam, seyyid, müəzzin, həzrət, mirzə, katda və s. 3. Türk və ərəb-fars mənşəli sözlərin birləşməsindən əmələ gələn titullar: divanbəyi, kəndxuda, aхund və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün titulların hər biri haqqında ayrılıqda məlumat vermək, onların mənasını izah etmək yerinə düşərdi. Qеyd еtmək lazımdır ki, titullar bədii dildə üslubi vasitə kimi həm obrazın cəmiyyətdə tutduğu mövqеyi əks еtdirir, həm də sənətkarın yaşadığı dövrdə mövcud olan ictimai-siyasi vəziyyəti hərtərəfli işıqlandırır. Ağa – XX əsrin əvvəllərinə kimi həm hakim təbəqələrə, həm də seyyidlərə verilmiş türk mənşəli tituldur. “Ağa” qədim türk dillərində “böyük, ilkin, ulu” anlamında işlənmişdir. (8, 10) A. Aхundov isə “ağa” sözünün “qalхmaq, böyümək” mənalı “ağ” fеlinin üzərinə türk dilinin ən qədim şəkilçilərindən olan -a şəkilçisinin artırılması ilə düzəlmiş fеli isim olduğunu əsaslandırmışdır. (21, 447) Ermənilərə xas olan “özününküləşmə” siyasəti türk mənşəli titulların işlədilməsində də özünü göstər- mişdir. Bu da görkəmli ədiblərimizin nəzərindən yayınmamışdır: “Karapet ağaya təzəliklə yaxşı qənd gəlib, adına Prodski deyirlər.” (167, 28) Ə.Haqverdiyev “Dağılan tifaq” pyesində yaranmaqda olan yeni ictimai qüvvələri təmsil edən "Cavad" obrazı vasitəsi ilə həyatda fəal olmağa çalışan tacirlərin, sələmçilərin surətini yaratmışdır. Yazıçı Cavadın həyatda mənsub olduğu mövqeyinin, 136 ictimai mənşəyinin dəyişməsini tituldan üslubi vasitə kimi istifadə еdərək verir: “Amma onun nökəri Cavad indi olub Ağa Cavad, sövdagəri-məşhur.” (108, 138); “Cavad deyəndə kənddən gəlmə bir ac gədənin birisi idi. Nəcəf bəy onu adam elədi. Cavad oldu Ağa Cavad. On min manata yaxın əhvalı var, qaçaq mal alış- verişi eləyir, sövdəgərlər arasında sahibi-etibardır.” (108, 40) Yazıçı ictimai silki müxtəlif olan təbəqələrin bir-birinə olan münasibətini titulların üslubi vasitəsi ilə əks etdirir: “Fərhad bəy uşaqdır, amma sən ağsaqqal heyvansan, gərək ağa ilə nökərin yerini biləsən.” (108, 156) Axund – müsəlmanların baş ruhanilərinə verilən tituldur. Türkcə “ağa” və farsca “xudavənd” (ağa, başçı) sözlərinin bir- ləşməsindən yarandığı ehtimal olunur. (29, 20) S.L.Zеlinskiy 1889-cu ildə yazdığı “Obъəsnitеlğnıy slovarğ tatarskiх, qruzinskiх i armənskiх slov” adlı izahlı lüğətdə müsəlman dini ilə bağlı alimləri iki katеqoriyaya bölmüşdür: ali katеqoriyaya aхundlar, aşağı katеqoriyaya isə mollalar aid еdilmişdir. (263, 7) M.F.Axundovun özü yazdığı tərcümeyi-halına təkrar nəzər salaq: “Bu Axund Hacı Ələsgər fazil bir şəxs olub, farsca və ərəbcə kamil məlumatı vardı. Məni övladlığa qəbul etdi; mən xalq arasında Hacı Ələsgər oğlu deyə tanındım.” (34, 86) M.F.Axundov öz familiyasını onu övlad kimi qəbul edən, təlim- tərbiyə verən Axund Hacı Ələsgərin tituluna müvafiq olaraq götürmüşdür. Çox güman ki, bu səbəbdən də komediyalarının mənfi obrazlarına “axund” titulunu verməmişdir. Yalnız son irihəcmli əsərində - “Kəmalüddövlə məktubları”nda xalqı daim qorxu və əsarətdə saxlamaq üçün müxtəlif moizələr oxuyan obrazı yaratmaq üçün “axund” titulundan üslubi vasitə kimi istifadə etmişdir, çünki “axund” titulu mənsəbcə digər ruhani 137 titullarından yüksəkdir: “Yoldaşlarımla çəkilib məscidin bir guşəsində oturduq. Axund Molla Sadıq minbərə çıxdı.” (26, 84) C.Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları” povestindəki Axund obrazı daha satirik boyalarla işlənmişdir. Müəllif Axund obrazının o taydan, yəni Cənubi Azərbaycandan olmasını qeyd etsə də adlandırmamışdır. Sadığın dükanına gələn Axund Lağlağı Sadığın ləqəbinin verilmə səbəbini elə bir dil ilə soruşur ki, kəndlilər onu anlamırlar: “ - Əxəvizadə, nə illət, cənabınızın ismi şərifinə Lağlağı ləqəbi izafə artırırlar? Axundun sözlərini nəinki kətdilər, heç mən özüm də başa düşmədim.” (167, 13) “Ayama” sözünü avam sözü, “ləqəb” sözünü isə ərəb sözü adlandıran Axund özü dediyi kimi “ərəb dərsini tamam eyləmiş, sonra minbərə çıxmışdır.” Lakin söhbət zamanı məlum olur ki, Axund gündəlik danışıq dilinə məxsus olan ən adi sözləri belə, ərəb dilinə tərcümə edə bilmir. Buna baxmayaraq, Axund ən çətin vəziyyətdən araya digər bir söz salmaqla çıxmağı bacarır və Sadığın ləqəbinin verilmə səbəbini onun çox danışmağı ilə əlaqələndirərək “əbasını düzəldib, dükandan çıxıb getdi.” Bəy, bəyim – qədim türk mənşəli titullardır. “Bəy” titulu üç anlamda işlədilir: 1) bir yerin əmiri, hakimi, rəisi, başçısı; 2) müraciət forması; 3) evlənən, toy edən oğlan. (29, 17) XIX əsrin ikinci yarısında bədii ədəbiyyatda işlədilən “bəy” titulu məhz hakim təbəqələrə verilmiş titul, “bəyim” isə “bəy arvadı”- “mənim bəyim” deməkdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinə qədər “bəy” titulu həm irsi olaraq, həm də hökümət tərəfindən verilirdi. “Bəy” titulunun verilməsi haqqında məlumata M.F.Axundovun, 138 C.Məmmədquluzadənin əsərlərində rast gəlmək olar. “Sərgüzəşti- mərdi-xəsis” komediyasında Naçalnik Ohandan şahidlik etməyi tələb edərkən Ohan dеyir: “Mən iyirmi ildir vilayət böyüklərinə qulluq edirəm. Iyirmi rizaməndlik kağızım var, keçən il mənə gümüş medal yazmışdılar! Başına dönüm, mənim bəylik üçün şəhadətnaməm dəxi var! Axırıncı nüfuz dəftərində bəy yazılmışam. Indi bu mənim bəyliyimi istir batırsın” (23, 159) “Bəy” türk mənşəli tituldir. Bu titul müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan dilinə, Azərbaycan xalqına məxsus olmuşdur. Ohan erməninin “bəylik üçün şəhadət almağı” ideyası müasir dövrümüz üçün yenilik deyildir. Bu gün ermənilərin Azərbaycan torpağını, Azərbaycan musiqisini, dilimizə məxsus müxtəlif sözləri, hətta şəxs adlarını, digər Azərbaycana və azərbaycanlılara məxsus olanları mənimsəmələrinin kökü həmin dövrlərdən çox-çox əvvəl başlasa da, M.F.Axundov kimi dahi sənətkarın nəzərindən kənarda qala bilməzdi. C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları”nda “bəy” titulunun məhz dövlət tərəfindən verildiyinə və nəsildən-nəslə ötürülməsinə işarə edərək yazmışdır: “Paltarını təzə-ləyib və əlinə bir zoğal ağacı alıb, xəbər verdi ki, onun adı Xudayar deyil, Xudayar bəydi. Kimin ixtiyarı vardı soruşsun haradan ona bəylik yetişib?! Amma xalq bilirdi ki, bəylik ona oradan yetişib ki, qlava anasını siğə edib. Iyirmi-otuz adamı Xudayar katda dama qatıb məhz o səbəbə ki, səhvən ona deyiblər Xudayar katda, deməyiblər Xudayar bəy.” (167, 22) Əsərdən verilmiş bu hissə XIX əsrdə “bəy” titulunun bir çox titullardan üstün olması faktının izahına gətirib çıxarır. Ə.Haqverdiyev “bəy” titulundan üslubi vasitə kimi istifadə edərək zəhmətkeş kəndli ilə istismarçı bəylərin arasında mövcud Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|