ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
131 formalaşmasında daha çox iştirak edir. Bu titulların müsbət motivləri ifadə etməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan dilçiliyində titulların tədqiqi tarixindən bəhs edərkən A.Bakıxanov ilk azərbaycanlı alim kimi diqqətimizi cəlb edir. O, 1843-cü ildə “Kafkaz” qəzetində çap etdirdiyi “Proisхocdеniе plеmеn, nasеləöhiх nınеşnıе zakavkazskiе provinüii” adlı məqaləsində nəsil adlarının yaranma-sından bəhs etmiş, ölkəmizi ərəblərin, farsların, səfəvi hökm-darlarının işğalından sonra xalqı idarə etmək üçün bəylərbəyilərin və qubernatorların təyin edilmələri haqqında məlumat vermiş, xanların, sultanların, məliklərin və yüzbaşıların onların idarəçiliyi altında olmasını, “bəy” titulunun isə hökmdar nümayəndələri üçün ümumən olaraq işlədilməsini şərh etmişdir. (240, 135) Həmin ildə A.Bakıxanov “O naimеnovaniəх i titulaх” adlı məqaləsində isə titullar haqqında daha geniş məlumat vermişdir. (241, 136-141) O, yalnız Azərbaycan üçün deyil, həm də Zaqafqaziya və Iran üçün səciyyəvi olan titulların – xan, sultan, məlik, bəy, ağa, mirzə, yüzbaşı, naib, qalabəyi, usmi, qazi, mülkədar, vəkil, sərkər, darğa, mirab, mizandar, kovxa, kəndxuda, nökər, qul, bəyzadə, eşikağası, tərxan və s. vahidlərin leksek mənasını, mənşəyini, işlənmə dairəsini izah etmişdir. A.Bakıxanov sultan, naib, məlik, ismi, vəkil, mülkədar, mizandar, nazir və s. sözlərin ərəb mənşəli, mirzə, sərkar, darğa, mirab, koxa, kəndxuda, nökər və s. sözlərin fars mənşəli, tərxan, eşikağası, qul, yüzbaşı, minbaşı və s. sözlərin isə türk mənşəli olduğunu əsaslandırmışdır. XIX əsrin ikinci yarısında yaranmış bədii əsərlərdə obraz- ların onomlarının böyük bir hissəsi titullarla birgə işlənmişdir. Bədii əsərlərdə şəxs adlarının titullarla birgə işlənməsi, ilk növ- 132 bədə, dövrün tələbi olmuşdur, yəni müəyyən ictimai mühitdə antroponimlərin tərkibinin qanunauyğunluğuna əsaslanaraq, adların üslubi funksiyası ilə əlaqədardır. Nəzərdə tutduğumuz dövrdə ad və tituldan ibarət olan antroponimlər şəxs və ya obraz haqqında daha ətraflı məlumat verir, çünki titulların daşıdığı funksiya da şəхs adları kimi müəyyən üslubi çalarlara malikdir. XX əsrin əvvəllərinə kimi titullar cəmiyyətin hakim təbə- qələrinə məxsus olmuşdur. Azərbaycanda xilafət dövrünə kimi yalnız türk dillərinə, VII əsrdən etibarən isə həm türk, həm ərəb, həm fars dillərinə məxsus olan titullardan istifadə olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında bədii üslubda mövcud olan ob- razların adı ilə birlikdə onların titullarını da nəzərdən keçirmək maraqlıdır. Bədii dildə mövcud olan titullar Azərbaycan dili və xalqı üçün xarakterikdir. Görkəmli yazıçılarımız titulları xalqımızın gündəlik həyatından bədii ədəbiyyata gətirmiş, bununla da bugünkü nəslə həmin titullar haqqında tam məlumat vermişlər. Bədii dildə mövcud olan titulları leksik-semantik xüsusiyyət və funksiyalarına görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 1. Ali hakimiyyət üzvlərinin adlarının titullarla birlikdə işlənməsi daha qədim dövrün tarixi ənənələrini əks etdirir. Antroponimlərin qeyd etdiyimiz quruluşu M.F.Axundovun bədii dilində çox saylıdır. Məsələn, Qeysər padşah, Nərgiz xatun, Səfər bəy, Hatəmxan ağa, Şahbaz bəy, Şərəfnisə xanım, Şəhrəbanu xanım, Qurban bəy, Allahverdi bəy, Mirzə Ağası bəy, Yasavul Kərim, Teymur ağa, Ziba xanım, Şölə xanım, Nisə xanım, Pəri xanım, Səlim bəy, Qədir bəy, Əziz ağa, Hidayət xan, Sultan Mahmud Qəznəvi, Heydər bəy, Əsgər bəy, Səfər bəy, Sona 133 xanım, Xəlil Yüzbaşı, Əmiraslan bəy, Səkinə xanım, Ağa Abbas, Ağa Həsən, Ağa Mərdan, Ağa Salman, Ağa Kərim, Məhəmməd şah, Şah Abbas, Səlma xatun, Zaman xan, Əzim bəy, Şah Ismayıl, Ağa Həsən, Bağır xan, Fərəc xan, Hürmüz şah, Şah Sultan Hüseyn, Nadir şah, Həkimə xatun və s. N.Vəzirovun bədii dilində mövcud olan ali hakimiyyət üzvlərinin adları və titulları – Bayraməli bəy, Şahmar bəy, Əbdülrəhman bəy, Xırda xanım, Səkinə xanım, Iskəndər bəy, Salman bəy, Səlibnaz xanım, Səttar bəy, Fatma xanım, Şamama xanım, Çiçək xanım, Cənnətəli ağa, Xanpərvər bəyim, Püstəbanu bəyim, Səftərqulu ağa, Dilbər xanım, Cavahir xanım, Fəxrəddin bəy, Mələk xanım, Şahmar bəy, Rüstəm bəy, Səadət xanım, Cahangir bəy, Cabbar bəy, Kərim xan, Rəşid bəy, Aslan bəy, Laçın bəy, Imamqulu bəy və s. N.Nərimanovun bədii dilində – Məhəmməd ağa, Mursaqulu ağa, Şamdan bəy, Niyaz bəy, Rza bəy, Hеydər bəy, Nəcəf bəy, Şah Sultan Hüsеyn хan, Şah Təhmas, Cəfər хan, Gürcü bəy, Mirzə Mеhdi хan, Musa bəy, Cavad хan, Allahyar хan və s. Ə.Haqverdiyevin bədii dilində mövcud olan ali hakimiyyət üzvlərinin titulları və obrazların onomları ilə birlikdə - Nəcəf bəy, Süleyman bəy, Səlim bəy, Aslan bəy, Həmzə bəy, Sona xanım, Mehri xanım, Pəri хanım, Nazlı хanım, Mirzə Qoşunəli, Mirzə Bayram və s. C.Məmmədquluzadənin bədii dilində mövcud olan ali hakimiyyət üzvlərinin titulları və obrazların onomları - Xudayar bəy, Karapet ağa, Heydər xan və s. 2. XIX əsrin ikinci yarısında bədii dildə Məhəmməd Peyğəmbərin dövründən başlayaraq istifadə olunan dini mahiyyət daşıyan titullar və fəxri adlar aşağıdakılardır: 134 M.F.Axundovun bədii dilində - Molla Ibrahimxəlil, Molla Həmid, Hacı Kərim, Molla Salman, Məşədi Cabbar, Şeyx Salah, Hacı Nuru, Məşədi Qurban, Hacı Qara, Hacı Qafar, Hacı Rəcəbli, Molla Bağır, Axynd Səməd, Kərbəlayı Səlim, Molla Rəsul, Molla Rəməzan, Şеyx Səid ibn-Mənsur, Şeyx Bəhai, Hacı Fətulla, Axund Molla Məmmədbağır Məclisi, Həzrət Imam Həsən Əsgəri, Həzrət Sahib, Şeyx Tusi, Imam Əliyyənnəqi, Imam Cəfər Sadıq, Həzrət Qaim, Həzrəti Xızr, Həzrəti Nuh, Həzrəti Loğman, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Həzrət Əli, Mollayi Rumi, Imam Qəzali, Əlazikrihissəlam (Həsən ibn-Məhəmmədi Bozorga məxsus fəxri ad), Seyyidüş-şühəda (Hüsеyn ibn-Əliyə məxsus fəxri ad) və s. N.Vəzirovun bədii dilində - Kərbəlayi Məhəmməd, Hacı Qənbər, Hacı Salman, Molla Səfi, Hacı Murad, Məşədi Tağı, Hacı Sadıq, Hacı Məhərrəm və s. Ə.Haqverdiyevin bədii dilində - Məşədi Cəfər, Kərbəlayı Bəndəli, Hacı Səməd və s. N.Nərimanovun bədii dilində – Hacı Abdulla, Hacı Ibrahim və s. C.Məmmədquluzadənin bədii dilində - Hacı Rza, Məşədi Oruc, Kərbəlayi Cəfər, Kərbəlayi Heydər, Molla Pirqulu, Hacı Həmzə, Kərbalayi Qafar, Kərbəlayi Səbzəli, Kərbəlayi Baxşalı, Məşədi Orucəli, Kərbəlayi Ismayıl, Molla Məmmədqulu, Həzrət Abbas və s. Türkdilli xalqlar arasında yayılmış bu titullar dil mənşəyinə görə müxtəlif və çox rəngarəngdir. XIX əsrin ikinçi yarısında bədii ədəbiyyatda istifadə olunan titullar bütövlükdə uzun bir tarixi dövrdə Azərbaycan xalqı üçün xarakterikdir. Mənşəyinə görə titulları əsasən üç qrupa bölmək olar: Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|