ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 bərq vuran” (29, 96-157) deməkdir. Göründüyü kimi, yazıçı öz fikirlərini, təəssüratlarını, arzularını ifadə etmək üçün antroponimlər vasitəsi ilə təzad yaratmışdır. Yazıçı təzad vasitəsi - müqayisə yolu ilə Irana məxsus olan bəzi cəhətləri oxucunun gözləri qarşısında canlandırmış və təsvir obyektinin ziddiyyətli tərəflərini açmışdır. Müəllif əsərdə Iranın ağır vəziyyəti haqqında məlumat verərkən müxtəlif dövrlərdə yaşamış hökmdarların antropo- nimlərinə müraciət edir, nəzərdə tutduğu dövrü illərlə, əsrlərlə deyil, məhz hökmdarların onomları ilə adlandırır və həmin dövrü müəyyən dərəcədə ideallaşdırır, yaşadığı dövrün mənfi cəhətlərini isə hökmdarların zəkası, ağlı ilə əlaqələndirir. Sənətkar “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində müqayisə yolu ilə Iranın iqtisadi və mədəni geriliyini, ölkədə baş verən qa- nunsuzluqları tənqid edir. Daha sonra yazıçı klassik Şərq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Əbülqasım Firdovsiyə (Х-ХI əsr) müraciət edir: “Rəhmətlik Firdovsi sənin bu gününü səkkiz yüz il bundan irəli ilham vasitəsi ilə bilib, Hürmüz şahın oğlu Rüstəmin dilindən xəbər vermişdir.” (26, 53) Rüstəm VII əsrdə ərəblərin Irana hücum etdiyi zaman Iran qoşununun sərkərdəsi olmuşdur, Firdovsi “Şahnamə” poemasında onun qəhrəmanlığını tərənnüm etmişdir. Kəmalüddövlənin birinci məktubunda tez-tez VII əsr ərəb sərkərdəsi Səd ibn-Vəqqasın adı çəkilir. O, Qadisiyyə müharibəsinin fatehi olmuşdur. Səd ibn-Vəqqas obrazına da “Şahnamə”də rast gəlirik. M.F.Axundov isə Səd-Vəqqas antroponimini farsların müsəlman dinini qəbul etməsi ilə əlaqələndirir: “Səd-Vəqqasın təklifi ilə islam dinini qəbul etdik.” (26, 56) M.F.Axundovun 116 “Səd-Vəqqas” antroponimi ilə verdiyi şəxsiyyətin “Səd” adı, “Vəqqas” isə atasının adıdır. Əslində, bu antroponim ərəb dilçilik qanunlarına uyğun olaraq belədir: Səd ibn-Vəqqas. Iran tarixindən bəhs edən yazıçı mütləq baş verən hadisələrin vaxtlı-vədəsində bütün təfsilatı ilə qeydə alınmasının labüdlüyünü qeyd edərkən bir sıra Şərq - Avropa tarixçilərinin və fatehlərinin antroponimlərindən üslubi vasitə kimi istifadə etmişdir: “Isfahanın mühasirəsində Şah Sultan Hüseynin əfqanlardan çəkdiyi müsibətləri və nə hallar keçirdiyini Avropa tarixçiləri təfsilatı ilə yazırlar, amma Iran əhli bunu bilmir. Evi yıxılmış Kürkçi oğlu (Nadir) Əşrəf Qəlicayinin birinci vuruşunda elə bir hərbi əməliyyat planı hazırlamış, Əşrəfi basmaqda elə bir hünər və fərasət göstərmişdir ki, bütün yer üzündə Adəmdən хatəmədək heç bir sərkərdədən bir hünər görünməyibdir. Napalyon Bonapartdan başqa.” (26, 67) Əşrəf Qəlacayi 1725-ci ildə Mahmud Əfğanı öldürüb hakimiyyəti zəbt etmiş, 1729-cu ildə isə Nadir Şah tərəfindən öldürülmüşdür. Napalyon Bonapart (1769- 1821) isə məşhur Fransa imperatoru olmuşdur. “Adəmdən хatəmədək” ümumxalq danışıq dilində işlədilən ifadədir. “Qurani-Kərim”in ayələrinə əsaslanaraq demək olar ki, Adəm yer üzünə gələn ilk insan və ilk peyğəmbər olmuşdur, Adəm və Həvvadan insan nəsli törəyib artmışdır. Xatəm isə ərəb dilində “son, axır, sonuncu, axırıncı” anlamlarını (dilimizdəki “хətm еtmək, yəni bitirmək, sona çatdırmaq” ifadəsi buna sübutdur) bildirir. Deməli, “Adəmdən хatəmədək” ifadəsi antroponimlər vasitəsi ilə yaranıb “Əvvəldən axıradək” mənasında işlədilir. F.Хalıqov folklorda işlənən onomastik vahidləri araşdırarkən “Adəmdən хatəmədək” ifadəsini ərəb tayfalarından olan səхavətli, müdrik, əfsanəvi bir şəхsiyyət olan 117 Hatəm Tai ilə əlaqələndirərək yazır: “Şərq aləmində “Adəmdən Hatəmə”, “Hatəm səхavətdə” ifadələri buradan qalmışdır.” (115, 65) Tədqiqatçının bu fikri inandırıcı dеyil, çünki bəşəriyyətin ilk insanı hеsab olunan Adəmlə klassik ədəbiyyatda səхavət rəmzi sayılan Hatəmin arasında məcazi anlamda da olsa hеç bir əlaqə, yaхınlıq yoхdur, lakin Adəmi məcazi mənada “ilk, birinci”, хatəmi isə “sonuncu, aхırıncı” qəbul еtsək, ifadənin nə məqsədlə işlənməsi məlum olur. “Kəmalüddövlə məktubları” əsərinin digər hissəsində yenə həmin ifadəyə başqa tərzdə rast gəlirik: “Imam Həsən Əsgəri Əhməd ibn-Əshaqa demişdir ki, aləmi yaradan yaşadan Allah Adəmi xəlq etdiyi gündən bu vaxta qədər dünyanı heç zaman höccətsiz qoymamışdır, qiyamətə qədər də qoymayacaqdır.” (26, 86) Avam, nadan kəndlilər Ağakişi və Qurbanəli dəmiryolunu, tеlеqramı insan şüuru, əqidəsi ilə əlaqələndirmir, tərəqqiyə, inkişafa inanmırlar: “Dəmiryol, tеlеqram Adəm Pеyğəmbərin vaхtından qabaq şеylərdir, Allah-təalanın qüdrətidir, bunlara ağılmı çatar?” (192, 30) Iran hakimiyyət sistemində mövcud olan eybəcərliklərə, despotizmə, ədalətsizliyə, əsarətə, özbaşınalığa, cəhalət və na- danlığa gələcəkdə son qoyulmasına inanan yazıçı yenə də antroponimə müraciət edir: “Nə qədər ki, insanların şüurunda puç əqidələr yer salmışdır, görəcəksən ki, ya bir zirək Bab və ya bir nəfər başqa şüurlu məzhəb ixtiraçısı tapıldı və cinə, şeytana, firiştəyə, möcüzəyə, kəramətə və hər cür xariqüladə əfsanələrə inanan bu elmsiz, savadsız xalqı bircə saatın ərzində özünə tərəf çəkdi və onların köməyi ilə despotu aradan qaldırdı.” (26, 74) M.F.Axundov “Bab” dedikdə Seyid Əliməhəmməd Babı (1820- 1850) nəzərdə tutmuşdur. Babın təsis etdiyi məktəb XIX əsrin 118 ortalarında şiə ruhaniləri tərəfindən Iranın bəzi vilayətlərində yayılmışdır. Həmin məzhəbin tərəfdarları Seyid Əliməhəmməd Babın “Bəyan” kitabını özlərinin “Quran”ı hesab edirdilər. Bab Məhəmməd Şah Qacarın əmri ilə Təbrizdə öldürülmüşdür. Həmin məzhəbin tərəfdarları isə babilər adlandırılmışdır. Şəхs adlarının ümumi söz kimi işlənməsi şəхsin хasiyyəti, pеşəsi, хaraktеri, işinin nəticəsi (79, 196) ilə bağlıdır. Müəllif əsərdə “Bab” antroponimindən bədii üslub vasitəsi kimi istifadə etmişdir. Dilimizdəki sözlərin xüsusi və ümumi adlara bölünməsi dilin leksik tərkibinin ən qədim bölünmə üsuludur. Ümumi isimlərin xüsusi isimlərə, xüsusi isimlərin isə ümumi isimlərə çevrilməsi dilimizin inkişafının bütün mərhələlərində baş vеrmişdir. Xüsusi isimlərin ümumi isimlərə keçməsi nisbətən az təsadüf olunur ki, bu da məhz həmin ümumi isimin yaranma tarixi ilə əlaqədardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xüsusi isimdən ümumi isim – “babi” sözü əmələ gəlmişdir. M.F.Axundov “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində “Bab” onomu ilə yanaşı “babi” sözündən də eyni məqsədlə istifadə etmişdir: “Aya, padşaha güllə atan babilərin yenidən bu kimi bir əmələ iqdam etməyəcəklərini haradan bilmək olar?” (26, 74) M.F.Axundov özünün mütərəqqi ideyalarını, görüşlərini əks etdirmək məqsədi ilə dünya mədəniyyətinin müxtəlif nüma- yəndələrinin onomlarından müхtəlif üslubi məqamlarda istifadə еdərək onların fikirlərinə istinad edir. Avropanın Homer, Şekspir, Sokrat, Hippokrat, Ksenofan, Petrark, Volter, Spinoza, Reno, Kolumb, Bokl kimi mütəfəkkirləri ilə bərabər, Şərqin Firdovsi, Əbdürrəhman Cami, Şəbüstəri, Cəlaləddin Rumi, Hafiz, Şəms Təbrizi, Təsuci kimi mütəfəkkir və filosofların əsərlərini mütaliə edən, öyrənən ədib əsərdə tez-tez onları yad etmişdir. Buna görə Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|