ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
127 qəbildəndir. ...Koroğlu –ХVII əsrdə yadеlli işğalçılara qarşı ölim-dirim mübarizəsi aparan Rövşənin adı ilə bağlı yaranmış və bu lеksik vahidlər qəlibin içərisində sеmantik yükü öz üzərinə alaraq sintaktik vahidin formalaşmasında aparıcı rola malik olmuşlar.” (93, 232) Göründüyü kimi, bədii üslubda obraza və ya bir obraz kimi iştirak etməyən şəxslərə üyğun olan onom seçmək əsərdə obrazlılıq, emosionallıq kimi keyfiyyətləri artırır, fikrin parlaq ifadəsinə, əsərin ideyasının yüksək poetik dil vasitəsi ilə oxucuya çatdırmağa yazıçıya geniş imkanlar verir. 128 1.3. Titulların üslubi-linqvistik хüsusiyyətləri Köməkçi adlar kateqoriyasına daxil olub, insanlara verilən adlardan biri də titullardır. “Titul” termini latın mənşəli söz olub, mənası “rütbə, fəxri ad” deməkdir. (30, c.4, 189) L.N.Qumilyov “Qədim türklər” kitabında göstərir ki, qədim türklər avropalılar kimi doğulduqları gündən ölənə kimi eyni ad daşımırdılar. Türklərin adı həmişə onların cəmiyyətdəki mövqeyini əks etdirmişdir. Uşaqkən o, ləqəb, gənclikdə çin, qocalarkən isə titul daşıyırdı. (143, 21) Titullar bəzən elmi və bədii ədəbiyyatda ləqəblərlə eyniləş- dirilmişdir. Bu qeyri-dəqiqlik hər ikisinin şəxs adları ilə birgə işlənməsindən əmələ gəlmişdir. “Orta əsrlərdə Şərq aləmində “titul” termini yox idi. Onun yerinə ancaq “ləqəb terminindən daha geniş istifadə olunurdu.” (221, 126) Belə ki, Azərbaycanda dramaturgiyanın banisi olan M.F.Axundov “Aldanmış kəvakib” povestində və “Kəmalüddövlə məktubları” fəlsəfi əsərində titulu ləqəb kimi verərək yazır: “Sabahı gün Yusif şah salam otağına təşrif gətirib Molla Rəməzanı və Qurban bəyi və Mirzə Cəlili və Mirzə Zəkini ki, onun dostlarından idilər və şahın olara hər xüsusda vüsuqu var idi; ehzar elədi, mənsəbi-mollabaşlığını verdi Molla Rəməzana, sərdarlığı həvalə elədi Qurban bəyə, xanlıq ləqəbi ilə vəzarəti tapşırdı Mirzə Cəlilə.” (26, 219); “Kərim xan Qacar şahzadələrindən idi, ona görə də xan ləqəbi var idi” (26, 138); “Xalq cəhalətdən, fitnə və fəsaddan azad olar və despotdan da xilas olar və despot da başqa ləqəb ilə millətin rəisi olub, həm 129 öz xalqı tərəfindən, həm də öz xeyirxahlığına görə bütün dünyada təriflənər.” (26, 140) Yuxarıdakı nümunələrdəki, “xan” sözü ləqəb yox, tituldur. Bu qeyri-dəqiqlik onunla əsaslandırılır ki, XIX əsrdə ləqəb və titulun fərqi müəyyənləşməmiş, terminlər yerində duzgün işlənməmişdir. Qədim Şərq ədəbiyyatının ilk nümunələrindən biri olan “Qabusnamə”nin “qeyd və şərhlər” hissəsində yazılır: “Şərq mə- xəzlərində bəzən ad, ləqəb, atanın adı, təxəllüs, familiya, əsil, nəsəb və sairəni ayırmaq o qədər də asan olmur. Bir sıra hallarda bu ad və ləqəblər o qədər bir-birinə qarışır ki, əsərin kim tərəfindən yazıldığını müəyyən etmək üçün böyük zəhmət tələb edilir. Biz “Qabusnamə”də tez-tez belə mürəkkəb ad və ləqəblərə təsadüf edirik. Ona görə də ümumi şəkildə olsa da, ərəb ad və ləqəblərinin necə yazıldığı, onların necə oxuyub, necə başa düşmək lazım gəldiyi haqqında danışmağa dəyər. Bu qayda- qanun əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: ləqəb-məsələn,... Nizamülmük, Məliküşşüəra, Ədibüssəltənə və s. Bu ləqəblər rəsmi olaraq böyük adamlar - şahlar, soltanlar, xəlifələr, əmirlər tərəfindən verilərdi. Bəzi hallarda müəyyən xidmət, istedad və bədəndə olan xüsusi əlamətə görə belə ləqəblər xalq arasında qeyri-rəsmi surətdə də şöhrət tapa bilərdi.” (137, 218) Göründüyü kimi, rəsmi olaraq böyük adamlar – şahlar, soltanlar, xəlifələr, əmirlər tərəfindən verilən adlar ləqəblər yox, titullardır. Müəyyən xidmət, isfedad, bədəndə olan xüsusi əlamətə görə verilən və xalq arasında qeyri-rəsmi surətdə yayılanlar isə həqiqətən ləqəblərdir. Görkəmli toponimist alim R.Yüzbaşov da bir sıra coğrafi tеrminləri tədqiqata cəlb еdərkən titulun əvəzinə ləqəb tеrminindən istifadə еtmişdir: “hacı” Məkkəyə gеdib oranı ziyarət 130 еtmiş şəхsə vеrilən ləqəb olub, toponimiyaya adam, tayfa (nəsil) adı vasitəsi ilə daхil olmuşdur.” (228, 87) N.A.Baskakov titul və rütbələrin Şərqdə oğuzlarda, uyğur- larda və qırğızlarda (b.e. VII-VIII əsr) mövcud olduğunu göstərərək, onları 6 əsas qrupa bölmüşdür: (242, 63) 1. Ali və inzibati hakimiyyət üzvlərinin titul və rütbələri – xan, vəzir, naib, divanbəyi, ərbab, rəis, ağa, kəndxuda, vəkil; 2. Saray ətrafı titul və rütbələr – mirşab, aşçıbaşı; 3. Ruhani titul və rütbələr – şeyxülislam, imam, molla, sufi, axund, mürid; 4. Hərbi titul və rütbələr – sərkərdar, topçubaşı, darğa, minbaşı, yüzbaşı; 5. Məhkəmə idarəsinin rütbələri – müfti, qazı; 6. Vergi idarəsinin rütbələri – mülkədar, bəy, xoca. N.A.Baskakovun həmin məqaləsindəki Xivun xanlığına məxsus olan titul və rütbələrdən başqa tarixən Azərbaycan dilində sultan, əmir, şah, mirzə, əfəndi, kərbəlayi, məlikə, padşah, xatın, şahzadə, xotkar, xacə, yasavul, xəlifə, peyğəmbər, seyid, paşa, xanım, məşədi və s. titul adlar da işlənmişdir. Bu titul-adlar XX əsrin birinci rübünə qədərki dövrdə yaranmışdır. Həmin titulların bəzisi müasir dilimizdə müraciət formasında, hörmət mənasında (məsələn, xanım, bəy), bəzisi isə ləqəb kimi işlənib öz ilkin mənasını itirmişdir. Ruhanilərin rütbələrini bildirən titul-sözlər hal-hazırda ilkin mənalarını saxlamaqda əksəriyyət təşkil edir. Titulların ləqəb kimi işlənməsi onların insanlara dövlət tərəfindən rəsmi fərmanlarla deyil, yumor, zarafat, kinayə məqsədi ilə xalq tərəfindən verilməsindən irəli gəlir. Titullar ləqəblərin yaranmasında az iştirak etsə də, əsl şəxs adlarının Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|