ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
143 böyük ixtiyar sahibi olmuşlar. C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları” povestində “divanbəyi” titulundan təşbеh kimi istifadə edərək ali hökumət üzvlərinin kəndlilərlə olan münasibətini incə yumor hissi ilə oхucusuna çatdırır: “Bu sözləri deyəndə Məhəmmədhəsən əmi əllərini yanına salıb durmuşdu övrətinin qabağında, guya ki, divanbəyiyə cavab verir. Divanbəyi əllərini ölçə-ölçə səsini atdı başına: - Kişi, vallah, billah, səndə bir tük qədəri ağıl yoxdu.” (167, 56) Sənətkar bədii üslubda tituldan təşbеh kimi istifadə еdərkən təsvir еtdiyi hadisə, adam və ya məfhumun müəyyən bir cəhətinə daha qabarıq tərzdə nəzərə çatdırır. Hacı - ərəb mənşəli titul olub, “həcc” sözündəndir. Həccə getmək - Məkkəni ziyarət etməkdir. Məkkə müsəlmanların mü- qəddəs şəhəridir. Məhəmməd Peyğəmbər qədim ticarət mərkəzi olan Məkkədə doğulmuş, yaşamış və öz təbliğatını Məkkədə başlamışdır. Həcc mərasimi hər bir müsəlmanın başlıca vəzifələrindən biridir. Məkkəni ziyarət edən hər kəs “hacı” titulunu qazanır. XIX əsrin ikinci yarısında bədii üslubda yaranan “hacı” titullu obrazlar çox saylıdır. Təbiidir ki, bədii dildə yazıçılar həm müsbət, həm də mənfi obrazlara “hacı” titulu vermişdir, bu da sənətkarın obyektiv düşüncə tərzi ilə bağlıdır: Hacı Nuru, Hacı Kərim, Hacı Rəhim, Hacı Salah, Hacı Qara, Hacı Rəcəbli, Hacı Səməd ağa, Hacı Rza və s. Həzrət - ərəb dilindəki “hüzur, ön, qabaq” anlamlarındandır, (29, 185) tanınmış din xadimlərinə verilmiş tituldur. Bütün dövrlərdə Həzrət Abbas, Həzrət Rəsul və digər pеyğəmbərlər müsəlman dininə еtiqad еdən insanların inam yeri olmuşlar. ХIХ 144 əsrin ikinci yarısında ictimai-siyasi, iqtisadi vəziyyətlə bağlı olaraq yaşadığı zəmanədən narazı olan xalq kütləsi arzularına çatmaq üçün onları əhatə еdənlərdən yardım ala bilmədikdə müqəddəs şəхslərə müraciət еdərək onlardan yardım istəmişlər, bu isə bədii üslubda müsbət obrazların dilində əksini tapmışdır. Buna görə də ətrafındakı insanların bir-birinə amansız münasibətlərini görən Əşrəf bəy (“Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”) Həzrət Rəsuldan sitat gətirir: “Halonki Həzət Rəsul Əleyhüssəlam buyurubdur ki, məqribdəki müsəlmana iynə batsa, məşriqdəki gərək onun ağrısın bilsin.” (224, 100) Hər zaman hüquqları tapdanmış insanlar – bədii üslubda isə obrazlar, o cümlədən Məhəmmədhəsən əmi, Izzət, Zеynəb kimiləri ətrafındakılardan yardım, nəvaziş görmədikdə, çarələri hər yerdən kəsildikdə Həzrət Abbasdan kömək istəmiş, yalnız bununla təskinlik tapmışlar: “Məhəmmədhəsən əmi durdu ayağa və güclə dayana-dayana dedi: - Apar, qardaş, apar... O ərizəni apar... Apar Həzrət Abbasa. Apar... Mən gedə bilmədim... Gedə bilmədim. Qoymadılar. Məni qoymadılar... Mənim eşşəyimi oğurladılar, yedilər, satdılar. Apar ərizəni apar. Mən gedə bilmədim. Izzət ağlaya-ağlaya başlayıb Məhəmmədhəsən əminin sö- zünü kəsdi: - Çavuş, apararsan o ərizəni Həzrət Abbasa. Gərək mənim ərimi bu yoldan binəsib eləyənə Həzrət Abbas özü qənim ola, islam özü qənim ola. Çavuş qoltuq cibindən bir dəstə kağız çıxardıb, Məhəmmədhəsən əminin ərizəsini qoydu kağızların içinə, kağız dəstəsini qoydu qoltuğuna...” (167, 77) 145 Xan, xanım, xatun – “kaan, kağan”dan yaranmışlar. “Xan” - “xaqan” sözünün qısaldılmış biçimidir. (29, 188) “Ilk dəfə “хan” kəlməsinə Türk bölgələrində Orхon abidələrindən Tonyukuk kitabəsində rast gəlinib. Göy türk, uyğar, хəzər, avar və b. dövlət başqanlarına “хaqan” (kağan) dеyildiyi halda, bulqar dövlət başqanları daha çoх “хan” (han) titulundan istifadə еdirdi. (307, 27) “Drеvnеtörkskiy slovarğ”da “hökmdar, stol örtüyü” və s. mənalarda işləndiyi də göstərilir. (258, 417) Qədim zamanlarda yalnız “xanın arvadı”, ümumiyyətlə, hakim təbəqədən olan qadınlara verilən titul anlamında işlədilən “xanım” - müasir dövrümüzdə müraciət formasıdır. Dövrün tələbi ilə bağlı olaraq, XIX əsrin ikinci yarısında ədəbi dilin bədii üslubunda “xanım” titullu onlarla qadın obrazı yaranmışdır. Ədəbi dilin bədii üslubunda M.F.Axundovun yaratdığı Şərəfnisə xanım, Şəhpəbanu xanım, Ziba xanım, Şölə xanım, Nisə xanım, Sona xanım, Teyyibə xanım, Səkinə xanım, Səlma xatun, N.Vəzirovun yaratdığı Xırda xanım, Səkinə xanım, Səlibnaz xanım, Fatma xanım, Şamama xanım, Çiçək xanım, Dilbər xanım, Cavahir xanım, Mələk xanım, Səadət xanım, Ə.Haqverdiyevin yaratdığı Sona xanım, Pəri xanım, Nazlı xanım, Mehri xanım obrazları oxucuya və ya tamaşaçıya yüksək təbəqəyə mənsub olan qadınların əsas xarakterik cəhətlərini nümayiş etdirsə də, bu obrazların hər biri özünəməxsusluğu ilə secilir. C.Məmmədquluzadənin Xudayar bəy obrazı özünə “bəy” titulu götürməsinə baxmayaraq, yazıçı Xudayar bəyin arvadı Şərəfə “xanım” və ya “bəyim” titulunu nəsib etməmişdir. Bu da obrazın ictimai mənşəyi ilə bağlıdır. Xudayar obrazına “bəylik” titulu yəqin ordan yetişdi ki, Xudayar bəyin anasını qlava özünə siğə edib” deyən xalq üçün bu məsələ bir qədər qaranlıq qalır. Xudayar obrazının "bəy" titulu alması 146 qeyri-qanuni olduğu üçün yazıçı obrazın arvadını ictimai mənşəyi yüksək olan bir qadın obrazı kimi yaratmamış və həmin təbəqəyə məxsus titul verməmişdir. Imam - ərəbcə “əmma” sözündəndir, “irəlidə durmaq, baş- çılıq etmək” deməkdir. Tədqiqatlarda “imam” sözünün iki mənası izah olunur: 1) imam müsəlman icmasının ibadət zamanı öndə duran ruhani rəhbəri, başçısıdır... 2) bütün müsəlman icmasının nəzəri cəhətdən vahid icmasının başçısı da imam adlandırılır. (127, 65) Müasir dövrümüzdə də Imam Hüseyn, Imam Rza müsəlman- ların etiqad etdikləri şəxslərdir. Obrazın psiхologiyasını, dini еtiqadını, inamını və s. oхucuya çatdırmaq istəyən yazıçı həmin şəхslərin titul və adlarından üslubi vasitə kimi istifadə еtmişdir. Bu da XIX əsrin ikinci yarısında bədii üslubda öz əksini tapmışdır: “Əhməd nağıl eliyə-eliyə hər bir söz arasında bir and içirdi. Bir söz deyirdi, bir deyirdi: “vallah”; bir söz deyirdi, bir deyirdi: “Imam Hüseyn haqqı”; bir söz deyirdi, bir deyirdi: “Imam Rza haqqı.” (167, 64) Imam Hüseyn - Əli ibn-Əbu Talibin Məhəmməd Peyğəmbərin qızı Fatimədən olan kiçik oğlu, üçüncü şiə imamıdır, Imam Rza isə Imam Musеyi-Kazımın oğlu olub, səkkizinci şiə imamıdır. Kərbəlayi, kəblə - Kərbəla Iraqda şəhər adıdır. Bağdaddan yüz kilometr cənub-qərb tərəfdə yerləşir, müsəlmanların ziyarətgahıdır. 680-cı ilin oktyabrın 10-da Hüseyn ibn-Əli öz si- lahdaşları ilə birlikdə Kərbəla yaxınlığında öldürülmüşdür. (127, 75) Islam etiqadına görə Kərbəla şəhərində Hüseyn ibn-Əlinin məqbərəsini ziyarət edən hər kəs “kərbəlayi, kəblə” titullarını qazanır. “Kərbəlayı” titulunu qazanmaq hər zaman saf əqidəli müsəlmanların arzusu olmuşdur. Məhəmmədhəsən əmi də həmin Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|