ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
188 düzələn familiyalar XVII əsrdə fəal şəkildə işlənmişdir. ” (125, 73) 10. Bəzən isə bədii ədəbiyyatımızda ləqəb şəxs adının yerində işlənir, oxucuya obrazın adı məlum olmur, yəni ləqəb adı üstələyir. Bu zaman şəхs adı bütün funksiyalarını ləqəbə vеrir. Bu isə obrazın əsas xarakterik cəhətləri ilə bağlıdır. Bеlə ki, M.F.Axundovun “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasında rast gəldiyimiz Həpo Qumarbazın şəxs adı əsərdə verilməsə də, onun ləqəbləri oxucuya obrazın əsas cəhətləri haqqında xeyli məlumat verir. Bu məlumatı bir daha üçüncü məclisdə Həpo Qumarbazın öz dilindən eşidirik. O deyir: “Dünən Ağa Mərdan məni yoldaşlarım ilə evinə çağırdıb hər birimizə on beş tümən pul verdi ki, vəba vaxtı biz Hacı Qafurun qucağında bir aylıq oğlunu görmüşük. Qumarbaz baba idim. Aldım, apardım; çünki nahaq işdən ötrü verilmişdi, bərəkəti də olmadı. Bu gecə on beş tümənin hamısını bir yerdən uduzdum. Bir yaman hərifə rast gəlmişdim ki, Leylac onun əlinə su tökməyə yaramaz idi.” (23, 196) “Həpo” ləqəbi isə obrazın birbaşa nitqi ilə bağlıdır. Bеlə ki, əsərdə obraz “hə” təsdiq ədatının əvəzinə tez- tez “həpo” kəlməsini işlədir. M.F.Axundov “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasında şiə ruhanilərinin, həmçinin xalqın dövlət 189 qulluğunda çalışan məmurların hamısını “əhli-zələmə”, yəni “zülm əhli” adlandırdığını, onlara mənfi münasibət bəslədiyini yazır: “Sənin qərəzin budur ki, gedəsən Əziz bəyə, o əhli-zələmədən törəyənə tamam ölülərimizin ruhunu özünə qarğıdasan. Bizim qanımızı əhli-zələmə qanına qarışdırasan.” (23, 171) M.F.Axundov Zübeydənin ifadəsi ilə Iran dövlət məmurlarını zülm, istibdad əhli kimi tənqid edirdi. Həmin fikrə “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində də rast gəlmək mümkündür: “Doğrudan da, naibi-imam necə özünü kəlbi-imama məhkum və tabe bilsin və aya, belə məhkumiyyətin və təbiyyətin münasibəti və vücudu varmı və üləma şahları imama kəlb etməklə kifayətlən- məyib, onlara zalim və amillərinə “zələmə” ləqəbini də verirlər və padşahlar da bu işə etinasız və barmaqarası baxırlar. Başqa çarələri də yoxdur.” (26, 71) Nüsxəbənd (“Bəxtsiz cavan”) – “Qonşu kənddə bir otaylı Nüsxəbənd var. Həkimlikdən də az-maz başı çıxır.” (108, 154) Nüsxəbənd fars mənşəli söz olub “xalq təbabətini bilən, qədim tibb kitablarına əsaslanıb dərman yazan şəxs” deməkdir. “Dağılan tifaq” pyesinin passiv fonduna daxil olan antroponimlərdən biri “Qaraqazan oğlu” ləqəbidir. Ləqəbdən məlum olur ki, həmin tip mənfi xarakterə malikdir. Süleyman bəy şəhər kənarına bildirçin 190 tutmağa gedərkən Qaraqazan oğlu qarşısına çıxmış və onu tələyə salmaq üçün Qarğalı çay tərəfə göndərmişdir. Qaraqazan oğlunun xarici görünüşü də ürək açan deyil, “çiynində xurcun, əlində torba tər tökə-tökə gedən Qaraqazan oğlunun Qarğalı çaya getməsi” müəllifin ləqəblə toponimik vahid arasında alliterasiya yaratmasıdır. XIX əsrin ikinci yarısında, demək olar ki, bütün yazıçılarımızın bədii dilində klassik ədəbiyyatımızda, şifahi xalq ədəbiyyatında – dastanlarda, nağıllarda, atalar sözlərində işlədilən ləqəblərdən üslubi vasitə kimi istifadə olunmuşdur. Klassik ədəbiyyatdan və şifahi xalq ədəbiyyatından götürülərək istifadə olunan ləqəblər bənzətmə xüsusiyyətlidir. Görkəmli sənətkarlarımız bədii dildə tez-tez folklorda və klassik ədəbiyyatımızda işlədilmiş müxtəlif obrazların ləqəblərindən də üslubi vasitə kimi istifadə etmişlər. Sevən bir aşiqin – Bayramın (“Hekayəti-xırs-quldurbasan”) ifadəsində belə antroponimlərdən birini eşidirik: “Az qala dəli- divanə olub Məcnun kimi dağa-daşa düşəm.” (23,69) Səadətin (“Müsibəti-Fəхrəddin”) məhəbbəti yolunda ölümə gеdən Cahangir bəy də özünü Məcnuna bənzədir: “Gərək Fəхrəddin aralıqdan götürülə, yoхsa ayaqyalın, başıaçıq, dərələrdə, təpələrdə Məcnunam ki, Məcnun. Tamam el-oba mənim adımı Məcnun qoyublar. Əlbəttə, 191 mən divanəyəm, hərgah divanə olmasaydım, Səadətə təəşşüq yetirməzdim.” (224, 144) Qulluqçu Yеtərə aşiq olan Hacı Qənbər (“Yağışdan çıхdıq, yağmura düşdük”) dеyir: “Allahdan gizlin dеyil, bəndədən nə gizlin, dəхi tab-taqətim kəslibdir, aşkar olmuşam Məcnun.” (224, 144) Yazıçı sеvən aşiqin məhəbbətini tərənnüm edərkən bədii ifadə vasitəsi kimi təşbehdən istifadə edir və bu bənzətmədə həqiqətən bir oxşarlıq vardır. Ə.Haqverdiyev isə “Məcnun” onomundan nə sevən aşiqin adı kimi, nə ləqəbi kimi, nə də təşbeh kimi istifadə etmişdir. “Bəxtsiz cavan” pyesinin passiv antroponimlər sistemində olan “Məcnun” onomunun işlədilmə məqamı tam fərqlidir. Fərhadın tamamilə başqa birisini sevməsinə baxmayaraq, Məcnun bəy qızını böyük sevinc hissi ilə ona vermək istəyir. Məcnun bəyi Fərhadın onun qızını sevməməsi tamamilə maraqlandırmır və Məcnun bəyin əsas məqsədi Musanın ifadəsi ilə oxucuya məlum olur. Musa Fərhad bəyə deyir: “Sən bir nemətsən ki, göydən düşübsən Məcnun bəyin əlinə. O, deyəndə ac bir adamdır. Elə bir sənin kimisini axtarır ki, qızını onun boğazına bağlasın. Axtardığı yar idi, yetirdi pərvərdigar! Məcnun bəy heç vədə bu təklifi qəbul eləməz.” (108, 163) Bu cümlələri oxuyarkən Məcnun bəyin yalnız var-dövlətin əsiri, yəni "aşiqi" olduğu hər kəsə aydın olur. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|