Qalxaraq asimana Dünya bizim evimizdir.
Uçursunuz hayana ?! ( M.İsmayıl)
(M.Rahim)
Səsin hərəkəti sətirlərin altındakı xətlərlə göstərilmişdir. Üzərinə vurğu düşən heca yuxarıya tərəf ox işarəsi ilə, səsin aşağı düşməsi isə aşağıya tərəf oxla işarə olunmuşdur.
II. Oxuda Diksiya.
Diksiya hər bir sözün aydın, dəqiq tələffüz olunmasını tələb edir. Diksiyanın normallığı nitq aparatının quruluşundan və onun işinin düzgün təşkilindən asılıdır. Bəzən uşaq qarmaqarışıq, dalğın nitqə malik olur. Sürətlə danışarkən bəzi sözləri aydın tələffüz edə bilmir, şəkilçiləri buraxır, tələffüzcə yaxın səslərlə qarışdırır. Belə hallarda dilin, dodaqların, alt çənənin və arxa damağın elastikliyi, mütəhərrikliyi təmin edilməlidir.
Normal diksiyanı təmin etmək üçün ayrı – ayrı səslərin artikulyasiyası, tələffüzünə görə yaxın səslərin (b- p, v-f, q – ğ, q – k, d- t, j –ş, s –ş, z –s və s. ) müxtəlif səs birləşmələrinin ( krt, kst, kşt, kft, qko, fku, qke, şti və s.), hecaların tələffüzü üzrə məşqlər təşkil olunmalıdır.
Diksiyanın normallaşdırmaq məqsədilə fonetikanı yaxşı öyrətmək, xorla tələffüz və xor oxutmaqdan istifadə etmək də məsləhət görülür. Kəkələmə, pəltəklik, tıntınlıq olan uşaqlarla fərdi iş aparılmalı, dodaqların ləng tərpənməsi, damaqların sıxılması, dilin ağır hərəkət etməsi, tələsiklik hallarına yol verilməməlidir. Çalışmaq lazımdır ki, şagirdlərin diksiyaları aydın, səlis olsun.
III. Oxuda ədəbi tələffüz.
Oxunun ifadəliliyi onun ədəbi tələffüz normalarına nə dərəcədə uyğunluğu ilə də ölçülür.
Dilimizdə sözlərin böyük əksəriyyəti yazıldığı kimi tələffüz olunmur. Danışığın daha asan və şirin olması orfoepik normalara əməl edilməsindən asılıdır.
Bu prosesdə ədəbi tələffüz normalarının pozulması onun ifadəliliyini aşağı salır, dinləyənin diqqətini yayındırır, məzmunun şüurlu, ifadəli qavranmasına mane olur, onun dinləyiciyə estetik təsirini zəiflədir. Ona görə də müəllim şagirdlərə orfoepik normalar haqqında nəzəri məlumat çatdırmaqla, onların nitqindəki orfoepik normalar haqqında nəzəri məlumat çatdırmaqla, onların nitqindəki orfoepik nöqsanlar üzərində düzəliş aparmaqla kifayətlənməməli, həm də düzgün oxu nümunəsi verməlidir.
Əlifba təlimi dövründən etibarən şagirdlərin sözləri yazıldığı kimi tələffüz etmələrinə («Orfoqrafik tələffüzə», «kitab tələffüzünə») yol verilməməlidir. Bu mərhələdə şagird düzgün yolu yalnız müəllimin nümunəvi oxusunun köməyi ilə seçə bilər. Əgər şagird alim, afərin, nadinc kimi sözlərdə çətinlik çəkmədən a saitini uzun tələffüz etməyi bacarırsa, almaya, məhləyə, körpəyə, anaya, işləyir, başlayır, gözləyir və s. sözlərin gözlüyür, və s.) müəllimdən öyrənməlidir.
Oxu prosesində müəllimin nümunəsinə əsaslanan bir sıra təmrinlər yerinə yetirilir: məsələn, müəllim mətni oxuyarkən şagirdlər onun hansı sözləri orfoepik normalara uyğun tələffüz etdiyini tapıb, özləri də o cür tələffüz edirlər. Bəzən müəllim əvvəlcə yazıldığı kimi, sonra orfoepik normalara uyğun oxuyub, müqayisə aparmağı tələb edir.
Bu işdəşagirdlərin fəallığını artırmaq məqsədilə daha çox müstəqillik tələb edən tapşırıqlar vermək lazımdır: məsələn, şagird oxuyur, müəllim və ya yoldaşları hansı sözlərin düzgün tələffüz olunmadığını bildirirlər; şagirdlər öz səhvini düzəldir; müəllim şagirdin səhvə yol verdiyi hala aid qrammatik – orfoepik qaydanı xatırladır, onun səhvinə düzəliş verir və s.
Orfoepik normaların öyrədilməsi üçün şerlər daha əlverişlidir. Şerlərdəki yığcamlıq və bədiilik orfoepik normaların qabarıq şəkildə verilməsini təmin edir. Bir misranı nəzərdən keçirək:
Dostları ilə paylaş: |
