Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
73
Postsovet və Şərqi Avropa ölkələrində analitik mərkəzlərin fəaliyyətinni tədqiq 
edən Raymond Straykın yazdığına görə, Rusiya İqtisadiyyat və Ticarət nazirliyi 
bu cür tədqiqatlara 8 milyon, Macarıstanda sifariş əsasında tədqiqatlara 150 min 
dollar və s. ayrılıb. Estoniyada dövlətyönlü tədqiqat müəssisələri maliyyələşdirilir. 
İqtisadiyyat və Kommunikasiya Nazirliyində tədqiqat işlərinə bir il üçün 31 milyon 
dollar ayrılmışdı. Bununla belə hakim strukturların elmi tədqiqatların keçirilməsi 
üçün büdcədə maliyyə ayrılmasını nəzərdə tutmadığı hallar da çoxdur.
«Yeni dövlət idarəçiliyi dövrünə keçid mərhələsində nə qədər təəcüblü olsa da, 
bəzi ölkələrdə hökümətlər xaricdən hər cür mal və xidmətlər sifariş etməyi adi hal 
saysalar da, kənar təşkilatlarla tədqiqat aparmaq üçün maliyyə ayırmırlar. Belə 
ölkələrdən biri Bosniya və Herseqovina, digəri isə Azərbaycandır. (müəllif qeyd 
edir ki, onun bu məlumatı 3 nazirliyin ali vəzifəli şəxsləri ilə söhbətə əsaslanır(?!) 
Bu  ölkələrdə    müvafiq  müqavilələrin  bağlanması  üçün  nəzərdə  tutulan  cüzi 
vəsait  büdcənin  başqa  maddələrindən-məsələn  cari  işlərin  yerinə  yetilrilməsinə 
sərf olunan məbləğə daxil edilir. İdarələr əvvəlki kimi ayrıca maliyyələşən elmi-
tədqiqat institutlarına vəsait ayırırlar.  Buna görə də sual yaranır: belə hallarda  
analitik  mərkəzlər  dövlət  orqanlarının  büdcələrinə  elmi-tədqiqatlara  xərcləri 
nəzərdə tutan maddələr daxil edilməsinə necə nail ola bilərlər? Bunun üçün ilk 
əvvəl, xarici donorların dəstəyi  ilə yerinə yetirilmiş tədqiqatların faydalılığı təbliğ 
edilməlidir.  Daha  sonra  yerli  analitik  mərkəzlərin  parlament  üzvlərinə  müvafiq 
qanunvericiliyin qəbul edilməsi, büdcəyə “elmi tədqiqatlar” adlı yeni maddənin 
əlavə edilməsi məqsədi ilə  öz səylərini birləşdirməsi lazım gəlir.” 
47
 
47  Рэймонд  Дж.Страйк.  Управление  аналитическими  центрами.  Практическое  руководство  для
развивающихся организаций. 2-е, расширенное издание: Пер с англ.- К.: Оптима, 2011.368 с. C.166

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
74

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
75
II
FƏSİL
Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin 
fəaliyyətinin qiymətləndirmə metodologiyası. 
Reytinqlər. Yeni meyil-Transmilli Beyin Mərkəzlərinin 
yaranması

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
76
2.1 Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin fəaliyyətinin 
dəyərləndirilməsinin meyarları
Beyin  Mərkəzlərinin  tədqiqi  və  fəaliyyətinin  qiymətləndirməsi  özü  də  stra-
teji  məsələlərdən  biridir.  Bu  sahədə  də  birincilik  Amerikaya  məxsusdur.    Ayrı-
ayrı  tədqiqatların  ortaya  çıxmasından  başqa,  beyin  mərkəzlərinin  fəaliyyətinin 
dəyərləndirilməsinin və təhlili üçün elmi-tədqiqat qurumlarının yaranması da bura-
da ənənəyə çevrilmişdir.
  Məsələn,    ABŞ-dakı  Pensilvaniya  Unversitetində    son  illər  bütün  dünyada 
fəaliyyət göstərən  ABM-rinin fəaliyyətinin izlənilməsi ilə bağlı tədqiqatlar aparı-
lır. Dünyada beyin mərkəzləri, onların cəmiyyətdə və beynəlxalq həyatda rolu və 
fəaliyyəti,  coğrafiyası,    ixtisaslaşması  kimi  məsələlər  burada  Ceyms  Makqanın 
rəhbərliyi ilə yaradılan “Beyin Mərkəzləri və Vətəndaş Cəmiyyəti Proqramı”  (The 
Think Tanks and Civil Societies Program) çərçivəsində araşdırılr. Universitetin da-
vamlı olaraq bu araşdırmaları aparması  dövlətin diqqətini cəlb etmiş, sonda həmin 
universitetə beynəlxal tədqiqat proqramı çərçivəsində Beyin Mərkəzlərinin tədqiqi 
üçün  ayrıca büdcə ayrılması vacib hesab edilmişdir. 
Universitet hər il Dünya bankında, Beynəlxalq Valyuta Fondunda illik qlobal 
beyin mərkəzlərinin- beynəlxalq siyasi və sosial-iqtisadi yönlü analitik mərkəzlərin  
dünya reytinqinin təqdimatı keçirilir.
Beləliklə  də,  son  illərdə  dünyada  mövcud  olan  minlərlə  “beyin  mərkəzi”nin 
fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi ənənəyə çevrilmişdir. 
Müxtəlif sahələrdə tətbiq edilən dəyərləndirmə və reytinqlərin müəyyən edilməsi 
ABM-lərin fəaliyyətinə qiymət verilməsi üçün də tətbiq edilir.
Hazırda ABM-lərin  üç  səviyyədə  -  qlobal,  regional  və  lokal  (milli)  miqyaslı 
reytinqləri mövcuddur.
“Beyin mərkəzi” institutuna cəmiyyətin və dünya birliyinin diqqətini yönəltməsi 
baxımından reytinqlər, müəyyən mənada mütərəqqi  məqsədə xidmət edir. Bura-
da tarixi, funksional, ideoloji, nüfuz və təsir kimi amillər də nəzərə alınır.  Eyni 
zamanda,  qiymətləndirmənin metodologoiyası və meyarları geniş mübahisələrin 
mövzusudur. Elə isə BM-nin qiymətləndirilmə meyarları necə müəyyən edilir və 
hansılardır?
 
Qlobal “beyin mərkəzi”  reytinqi 
Qeyd edildiyi kimi, ABŞ-ın Pensilvaniya Universitetinin (University of Penns-
ylvania)  “Ekspert  analitik  mərkəzlər  və  vətəndaş  cəmiyyəti”    (The  Think  Tanks 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
77
and  Civil  Societies  Program)  proqramı  çərçivəsində  2008-ci    ildən  etibarən    be-
yin mərkəzlərinin  tədqiqi üzrə qlobal  layihə, başlanılmışdır. Proqramın direktoru 
Ceyms Makqandır. (James McGann). Layihənin əsas məqsədi bilik və siyasət ara-
sındakı boşluğun aradan qaldırılması, bütün dünyada demokratik institutların  və 
vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün beyin mərkəzlərinin regional və 
qlobal şəbəkəsinin yaradılması yönündə səylərin artırılmasıdır.
Bu  reytinqin  tənqidçiləri  hesab  edirlər  ki,  burada  verilən  qiymət  mərkəzlərin 
nailiyyətlərinə görə deyil, daha çox populyar olmasına görə müəyyən edilir. Buna 
baxmayaraq, bu reytinq hazırkı dövr üçün BM-lərin yeganə  ümumdünya reytinqi-
dir. 
Reytinqin  metodologiyası  120  ölkədən  1,5  min  beynəlxalq  ekspertin  sorğu-
su əsasında müəyyən edilir. Sorğu 182 ölkədən 6545 analitik ekspert mərkəzinin 
dəyərləndirilməsini nəzərdə tutmuşdur. Dəyərləndirilmənin meyarları qismində eks-
pertiza nəticəsində 6545 mərkəzdən 30 nominasiya üzrə 5326 mərkəz seçilmişdir.
1
  
Global Go-To Think Tanks Index–in hazırlanması prosesində dünyadakı 6000  
ABM arasında təhlil aparılaraq 1500-ü seçilir və sonra onlardan “Top 150” mərkəz 
seçilir. Bu hər halda çox ciddi rəqəmlərdir və 
Azərbaycandakı  mərkəzlərin  bu  reytinqdə 
təmsil olunması  mühüm əhəmiyyətli fakt kimi 
hesab edilməlidir. Yerli beyin mərkəzlərindən 
İqisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi ( İSİM) ar-
tıq    2010-cu  ildən The  Global  Go-To Think 
Tanks  Index  reytinqində  əks  olunur.  Bu  özü 
də ölkədə  qeyd edilən qurumların inkişafının 
göstəricisidir.
Eyni  zamanda  bir  məsələ  də  qeyd 
edilməlidir  ki,  reytinqlərin  yalnız  2006-cı 
ildən  başlanılaraq  aparılması  o  demək  deyil  
ki, həmin vaxta qədər  müvafiq mərkəzlər ol-
mamışdır.  Sadəcə reytinq praktikası 2006-cı 
ildən etibarən  tətbiq edilir.
ABŞ-ın  Pensilvaniya  Universitetinin  keçirdiyi  sonuncu-“Beyin  Mərkəzləri 
2012” reytinqində 182 ölkədən 6603 beyin mərkəzi təmsil olunub.
2
 Bu dəfə də hesa-
bat hazırlanarkən dünyanın 2 minə yaxın eksperti arasında sorğu keçirilib.  
Hesabatda qeyd edilir: “Hazırda dünyada çoxsaylı və miqyaslı siyasi, iqtisadi, 
sosial və texnoloji meyillər baş verir və dövlətin, hökumətin fəaliyyətinə ciddi təsir 
1 http://www.gotothinktank.com/2011-global-tank-index
2 http://www.gotothinktank.com/wp-content/uploads/2013/01/2012_Global_Go_To_Think_Tank_Report_-_
FINAL-1.28.13.pdf

---