Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
78
göstərir. BM-lərin bu meyilləri dərk etməsi və onları önləməsi çox vacibdir ki, bu 
meyillər bizi məhv etməsin”.   
“Beyin mərkəzləri”nin çoğrafiyasına gəldikdə isə ABŞ dünyada ən çoxsaylı 
BM-ləri (1,815) ilə öndə gedir. Təkcə Vaşinqtonda 393 beyin mərkəzi mövcuddur.
3
 
Daha sonra Massaçusets (176) və Kaliforniya (170) ştatları gəlir. Dünya üzrə son-
rakı yerlərdə: Çin - 425, Hindistan-292, Britaniya - 286, Almaniya - 194 BM ilə 
sıralanır. 
3 http://thecable.foreignpolicy.com/posts/2012/01/18/brookings_tops_2011_think_tank_rankings)

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
79
Son illərdə Avropa və Afrikada “beyin mərkəzləri”nin sayında artım nəzərə çar-
pır. Reytinq bütün dünya coğrafiyasını əhatə etməyə çalışır və qeyd edilir ki, hətta 
Əfqanıstanda da 2 Think Tanks mövcuddur. 
ABM-rinin yaranma dinamikasına gəldikdə tədqiqatdan məlum olur ki, dünya-
dakı 31 faiz  BM on ildə -1980-1990-cı illərdə yaranıb.  Afrikada 550, Avropada 
isə 1798 “beyin mərkəzi”nin fəaliyyəti qeydə alınıb. Eyni zamanda, Asiyada 1198, 
Latın Amerikası və Karib hövzəsi ölkələrində 722, Yaxın Şərq və Şimali Afrikada 
329, Şimali Amerikada 1912, Okeaniya ölkələrində 39 “fikir fabriki”nin mövcud 
olduğu göstərilir.
Bu mənzərə BM-lərin sırf Amerika fenomeni olduğuna dair qənaətə əks olan 
proseslərin getdiyini göstərir.
Hesabatda Azərbaycan  “10  və  daha  çox  beyin  mərkəzinin  olduğu  ölkələr  ”  
bölümündə də əks edilib. Burada qeyri-hökumət təşkilatlarından 13-nün “beyin 
mərkəzi” kimi fəaliyyət göstərdiyi qeyd edilib. Ermənistan guya 14 beyin mərkəzi 
olan ölkə kimi davamlı olaraq bu nominasiyada bir pillə yuxarıda durur. Halbuki 
ölkəmizdə müvafiq mərkəzlərin sayı 13 rəqəmindən çoxdur, onun dəyişdirilməsinə, 
daha yüksək pilləyə keçməsi üçün də işlər görülməlidir. (Azərbaycanda ABM-ri 
haqqında bu tədqiqat dolayısı ilə həmin işlərdən biri hesab edilə bilər.) 
Reytinqdə başqa nominasiyalarda yüksək yerlərə gəldikdə isə burada “Cənubi 
Qafqaz ölkələrindən əsasən Azərbaycan daha yaxşı təmsil olunur.  Ermənistandan 
hər hansı “beyin mərkəzi” nə dünyanın, nə də Mərkəzi Şərqi Avropanın aparıcı “be-
yin mərkəzi” sıyahısına daxil edilməmişdir. 
Azərbaycandan  İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi, Azərbaycan Respublikasının 
Prezident yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi rey-
tinq- hesabatda bir neçə kateqoriya üzrə dünyanın ən güclü “beyin mərkəzləri” siya-
hısında yer almışdır. Bu mərkəzlər öz hökumətlərinin siyasətinə müsbət təsir edən 
mərkəzlər  kimi  qiymətləndirilmişdir.  Müasir  Təhsil  və  Tədrisə  Yardım  Mərkəzi 
təhsil sahəsində fəaliyyət göstərən qurumlar siyahısına daxil edilmişdir.
Think Tanks reytinqinə nəzər salarkən yerli ABM –nin inkişaf etdirilməsi ba-
xımından daha hansı işləri görmək olar?  “Ətraf mühit”, “Səhiyyə”, “Enerji və re-
surslar”, “Elm və texnologiyalar” üzrə  kateqoriyalarda Azərbaycandan BM-nin bu 
reytinqdə  olmaması  ciddi  düşündürməlidir.  Məsələn,  ölkəmizdə  xüsusilə  ekoloji 
profilli olduqca çoxsaylı mərkəzlər, onların koalisiyası, eləcə də  enerji və səhiyyə 
sahəsində birliklər olduğu halda onların  bu reytinqlərdə əks olunmaması düşün-
dürücüdür  və  məsələnin  müzakirəsini  gündəmə  gətirir.  Bu  həm  də  kəmiyyətdən 
keyfiyyətə keçilməsi üzərində düşünmək deməkdir
Reytinqin  metodologiyasını  hazırlayan  “Analitik  mərkəzlər  və  vətəndaş 
cəmiyyəti” proqramının direktoru Ceyms Makgan hesab edir ki, “Bu gün dünya-

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
80
da BM-lər kəskin rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərməli olurlar. Çoxsaylı meyarlar 
içərisindən dördü  əsas meyar kimi tətbiq edilir:
1.   Təhlil və tədqiqatların ciddiliyi;
2.   Aktuallıq; 
3.   Etibarlılıq, mötəbər mənbələrə əsaslanma;
4.   Tədqiqatların əhatəsi.
Bu o deməkdir ki, tədqiqatlar təfərrüatlarına qədər reallığı əks etdirir və buna 
görə  də  cəmiyyət  aktual  siyasi  məsələlərin  həllində  onlara  güvənə  bilər.  Rəylərə 
deyil, faktlara əsaslandığı üçün etibarlıdır və nəticələri KİV-lərə, cəmiyyətə və siyasi 
hakimiyyətə təqdim edilə bilər”.  
Dəyərləndirmədə həmçinin mərkəzlərin insan və maddi resursları cəlb etmək və 
istifadə edə bilmək qabiliyyəti, analitik-ekspert məhsulunun kəmiyyəti və keyfiyyəti, 
konkret dövlətlərdə daxili və xarici siyasətin formalaşmasına təsiri kimi amillər əsas 
götürülür.
Reytinq  20-yə  yaxın  meyar  əsasında  aparılır.  Ümumilikdə  isə  “Global  Go 
To  Think  Tanks  Rankings”  üçün  ABM-lərin    fəaliyyətinin  meyarları  qismində 
C.Makganın  əsas hesab etdiyi meyarların geniş sırası bunlardır:
1.  Analitik  məhsul  kimi  jurnalların,  kitabların  və  başqa  nüfuzlu  nəşrlərin  çap  
edilməsi;
2.  Analitik, ekspert və alimlər elitasının təmsilçilərinin çalışması;
3.  Təşkilatın araşdırmalarının resenziyalı jurnallarda, kitablarda və digər nüfuzlu 
nəşrlərdə çap olunması:
4.  Siyasət,  kütləvi  informasiya  vasitələri  və  elmi  elita  ilə  əməkdaşlıq 
münasibətlərinin olması;  
5.  Akademik  nüfuza  malik  olması  (rəsmi  akkreditasiya,  qeydiyyatdan  keçmə, 
əməkdaşların konfranslarda iştirakçı və məruzəçi olması, onların məqalələrinin 
tanınmış kitab və jurnallarda dərc edilməsi və s.);
6.  Media imicinə, nüfuzuna malik olması (KİV-lərdə haqqında məlumatların yer 
alması, müsahibə və sitatların əksini tapması);
7.  Siyasi  sistemdə,  politoloqların  rəyində  nüfuza  malik  olması  (brifinqlərin  və 
rəsmi görüşlərin keçirilməsi, icmal və şərhlərin, referatların nəşri, ictimai rəydə 
və nəşrlərdə qanuni əksini tapması);
8.  Mərkəzin maliyyə resurslarının həcmi, səviyyəsi (illik dövlət və özəl maliyyə 
sənədləri və müqavilələri, ianələr, üzvlük haqları və s.);
9.  Maliyyələşdirildiyi  mənbənin  ehtiyac  və  tələblərini  ödəmək  üçün  müvafiq 
altmüəssisələrin (filialların və s.) təşkil edilməsi;
10. Mərkəzin analitik elmi istehsalının ümumi həcmi (siyasi təklif və tövsiyələr, çap 

---