Ы. Ц
НСИЙЙЯТИН МОДЕЛИ
31
dəfələrlə səhnəyə qoyulub oynanılmazdan qabaq onun qavranılması
taleyinin bir anlamı var. Ancaq müəllif öz əsərinin ilk resipiyentidir.
Buradan belə nəticə çıxır ki, bütün ünsiyyətlərdə məlumatın
qəbuledilməsi vacibdir. Göndərilən hər bir məlumatın qəbuletmə
aktında deĢifrələnməsi vardır. Oxuma və eĢitmə zamanı tam həcm
və ya məzmun açılır, yalnız qəbuledilən respiyalaĢmıĢ mətn olur
(qatarda qəzeti vərəqləyirsən, Ģeirin bir misrasını oxuyursan,
televiziyada veriliĢin bir parçasına baxırsan). Qəbul edən öz
səviyyəsinə
görə mətni aktuallaĢdırır və onun növünü
müəyyənləĢdirir. Nəhayət, o, mətndəki boĢluqları doldurur və ondan
nəticə çıxardır.
Semiotik baxımdan anlamın baĢa düĢülməsi vacibdir. Bu da
mətni olduğu kimi qəbul etməyə imkan verir (sintaqmatik fərq-
lənməyə görə, yəni kontekstdəki müxtəlifliyi, sonra paradiqmatik
(onun yerində nə gələ bilərdi). BaĢqa sözlə, əsas və yardımçı
fərziyyələrin Ģəbəkəsi müəyyən edilir. Bunun özülündə təcrübə,
heyranolma, yəni fəlsəfi əsas durur ki, bunun da təsir prinsipini
relevantlıq, kontekstdə nəzərə çarpmalıq, yəni tipikləĢmiĢ
eyniləĢdirmə və fərqləndirmə təĢkil edir. Bütün mətnlər dil kodları
əsasında qurulur və gerçəklik haqqında bilikləri ehtiva edir ki,
bunlar da adresata məlum olmalıdır.
Dialoqda olan persepsiyanın fikir və mülahizələrini baĢa
düĢən qəbuledəni U.Eko (1932-) nümunəvi oxucu adlandırır
17
.
Bununla yanaĢı mətndə bir obraz da gizlənir, ona təsvir olunan
adresat deyilir. Məsələn, televiziya veriliĢindəki qonaqlara aparıcı
ikinci Ģəxsdə müraciət edir. Qəzetdə müxtəlif oxucu məktubları
sütunda verilir. Belə halı izahla yanaĢı təsvir də adlandırırlar.
Deməli, resepsion fəal prosesdir, özü də o, çoxĢaxəli, çoxtərəfli,
çoxsaylı səviyyə və qatlarla bağlıdır. O tək bir subyekt deyil, mətnə,
cəmiyyətə və baĢqalarına yönəlikli bir aktdır. Buraya biliklə yanaĢı
qabaqcadan yaranmıĢ münasibət, maraq və s. aspektlər aiddir.
Burada həmçinin gözləmə mövcuddur. Resipiyentə qabaqcadan
məlum olanla hazırkı mərhələ arasında bir daxili bağlılıq yaranır.
Deməli, qəbuletmədə bir mürəkkəblik mövcuddur.
Ы. Ц
НСИЙЙЯТИН МОДЕЛИ
33
Kanal
DanıĢan
Məlumat
Dinləyən
(Məlumatı göndərən) (Məlumatı qəbul
edən)
Dil
sistemi
19
Dinləyən qəbul etdiyi informasiyanın gerçəkliyə uyğun olub-
olmamasını müəyyən edir. Bununla o, məlumatın kontekstə
uyğunluğunu və məzmununu , məlumatın düz və ya səhv olduğunu
yoxlayır.
Məlumat
Adresat
Kontekst
sxemi deyilənləri aydın göstərir. Lakin burada məlumatı göndərən
əks olunmayıb. R.Yakobson(1896-1982) kontekstə uyğun məlumatı
siqnifikat adlandırır. Ç.Pirs (1839-1914) və Q.Freqe isə onu
predmet adlandırırlar.
20
Bu, iĢarənin tanınması üçün çox vacibdir. ĠĢarə kiminsə
nəyisə göstərməsi üçün baĢqa cür tanınan Ģeydir. Yunanca buna
aliquid pro aliqui deyirlər. Deməli, iĢarə ümumilikdə elə bir kiçik
elementdir ki, ona bu cür iĢarələmə əlaqəsi Ģamil edilıir.
Bir az sadələĢdirsək deyə bilərik ki, qəzet və ya film iĢarədir.
Ancaq daha doğru olar ki, onları məlumat adlandıraq, çünki onlar
bir-birinin yanında yerləĢən müxtəlif iĢarələrdən təĢkil olunub.
Bunu mətn də adlandırmaq olar.Ancaq yaxĢı olar ki, yanğına iĢarə
edən tüstünü, təslimi bildirən ağ bayrağı, iĢıqforda maĢının
dayanmasını və hərəkətini göstərən qırmızı və yaĢıl iĢığı iĢarə
adlandıraq.