Druga mo`nost, predimno bazirana na hemiskata tradicija (no i na prakti~ni pri~ini
*
), e
podelbata da se izvr{i na
neorganska i
organska hemija:
HEMIJA
NEORGANSKA
ORGANSKA
Vpro~em, za podelbata na hemijata na neorganska i organska ve}e si u~el.
Se razbira, postojat i drugi na~ini za klasifikacija.
Ona {to e va`no da
se zapomni e deka
kako i drugite nauki, i hemijata mo`e da se razdeli na nau~ni disciplini.
SUPSTANCI
^isti supstanci i smesi
Kako {to vidovme pogore,
supstancite se vo centarot na interesiraweto na hemijata. So
poimot za
supstanca ve}e si se sre}aval. Mo`e da se re~e deka supstanca e
ona od {to se sostojat
organizmite i telata vo prirodata,
ona od {to se napraveni predmetite,
ona od {to se
obrazuvani sistemite {to gi izu~uvame
†
.
Supstancite mo`e da bidat
~isti (ako oddelni delovi od niv ne mo`e da se razdvojat so pomo{
na fizi~ki postapki) ili
smesi (ako razdeluvaweto so pomo{ na fizi~ki postapki e mo`no). So
drugi zborovi:
SUPSTANCI
^ISTI SUPSTANCI
SMESI
Postapkite za razdeluvawe na smesite mo`e da bidat mo{ne raznoobrazni i zavisat od
prirodata na smesata. Za nekoi od si u~el vo ramkite na osnovnoto obrazovanie. Vo sekoj slu~aj,
po razdeluvaweto, supstancite {to ja obrazuvale smesata si ja zadr`uvaat svojata hemiska
priroda.
*
Se raboti, ednostavno,
za faktot oti soedinenija na jaglerodot (tokmu
najgolemiot del od soedinenijata na jaglerodot
se predmet na izu~uvawe na organskata hemija) ima tolku
mnogu i tie se tolku
raznoobrazni, {to e zgodno, od ~isto prak-
ti~ni pri~ini, ovie soedinenija da se izu~uvaat oddelno od soedinenijata na drugite elementi.
†
Voobi~aeno e ona od {to se
napraveni predmetite koi{to gi koristime da se vika
materijal.
9
I, taka:
x
predmetite se napraveni od supstanci (materijali), a od supstanci se sostojat i `ivite
organizmi, rekite, ezerata, ramnicite i planinite, po~vata i rudite itn. itn.;
x
supstancite mo`e da bidat ~isti (da pretstavuvaat edna supstanca) ili da vleguvaat vo
sostavot na smesi vo koi ima dve ili pove}e supstanci; smesite, pak, mo`e da se razdvojat na
oddelni supstanci koi pritoa si ja zadr`uvaat svojata hemiska priroda.
Svojstva na supstancite
Supstancite se karakterizirani so opredeleni
svojstva. Svojstvata mo`e da bidat
fizi~ki (na primer,
agregatna sostojba
pri opredeleni nadvore{ni uslovi,
temperatura na topewe ili na vriewe, boja, vkus,
mirizba itn.) ili
hemiski (na primer, sposobnost da
stapuvaat vo hemiski reakcii so drugi supstanci).
Sl. 1.2. Leden breg i santa vo moreto
Pri neposredno nabquduvawe, polesno se zabele`uvaat
nekoi od
fizi~kite svojstva, odo{to
hemiskite. Taka
e zatoa {to,
bez ni{to da se prezema, mo`e
da se utvrdi
dali edna supstanca e te~na (kako moreto na sl. 1.2) ili
cvrsta (kako ledeniot breg i santata na slikata), dali
e bela ili sina, dali ima ili nema mirizba itn. A koga
se raboti za skapoceni kamewa, tie mo`e da se najdat vo
bezbroj boi i nijansi (samo nekolku se poka`ani na
sl. 1.3).
Sl. 1.3. Raznobojni skapoceni kamewa
Drugi svojstva, pak, mo`e da se opredelat samo so
merewe. Taka,
temperaturata na vodata vo moreto na sl. 1.2 mo`e da se oprede-
li samo ako taa se izmeri (so
termometar ili na drug na~in).
A bidej}i istovremeno se prisutni i mraz i te~na voda, ova }e
bide
temperaturata na topewe
*
na mrazot (ili –
tempe-
raturata na mrznewe na vodata)
†
.
Samo so
merewe mo`e da se opredeli
volumenot na kocka mraz,
rastojanieto me|u rabovite na kockata itn. Primeri, sekako,
mo`e{ i samiot da najde{.
Za merewe na masata na telata se koristat
vagi
‡
(sl. 1.4), za merewe na volumenot na te~nosti vo
hemiskite laboratorii se koristat
menzuri,
pipeti i
drugi odmerni sadovi, a za merewe na
*
Ne treba da se zboruva za
to~ka na topewe (ili na vriewe). Se raboti za
temperatura (svojstvo), a ne za
to~ka
(geometriski poim).
†
Spored defincijata za
temperaturata na vriewe na te~nostite, pak, toa e temperaturata na koja te~nosta po~nuva da
vrie, a meur~iwa od gas se obrazuvaat niz seta te~nost
.
‡
Postapkata za merewe na masata se vika
vagawe.
10
gustinata
*
na te~nostite mo`e da se koristat uredi {to se vikaat
areometri ili
piknometri.
Za laboratoriski sadovi i pribor pove}e zbor }e stane podocna (str. x–xiv).
a
b
v g
d
Sl. 1.4. Laboratoriski vagi (
a i
b)
menzura (
v), piknometar (
g), areometar (
d)
Fizi~kite svojstva na supstancite mo`e da se izmenuvaat
so izmenuvawe na nadvore{nite uslovi. Taka,
ako tempe-
raturata e poniska od 0 qC, vodata }e bide vo
cvrsta agre-
gatna sostojba
†
, a ako e povisoka od ovaa temperatura, }e
bide vo
te~na agregatna sostojba. Mrazulecot na sl. 1.5
a
nastanal so topewe (pretvorawe vo te~nost) na snegot,
prosledeno so zamrznuvawe (preminuvawe vo cvrsta sos-
tojba) i, potoa, povtorno delumno topewe. Sè bilo taka,
ama vodata ostanala
voda, i vo snegot i vo te~nosta obra-
zuvana so topewe na snegot i vo mrazot nastanat koga voda-
ta zamrznala.
So izmenuvawe na temperaturata se izmenuva
gustinata
na vodata – taa e najgolema na okolu 4 qC.
Kaj nekoi sup-
stanci izmenuvaweto na temperaturata doveduva do prome-
na na
bojata. Site ovie promeni se
fizi~ki: se izmenuvaat fizi~kite svojstva, no hemiskata
priroda na supstanca ostanuva neizmeneta.
a
b
Sl. 1.5. Fizi~ka promena – mrazulec
{to se topi (a) i hemiska prome-
na - gorewe (
b)
Hemiskite svojstva se pote{ki za registrirawe. Imeno, za da se utvrdi dali supstancata lesno
ili te{ko reagira
so drugi supstanci, mora da se slu~i (ili – da se predizvika) promena na
prirodata na supstancite. Duri i toga{, ne mo`e sekoga{ so nabquduvawe da se utvrdi
te~eweto na hemiska reakcija – nie, ednostavno, nemame
setilo za registrirawe na prote-
~uvaweto na hemiskite reakcii.
Inaku, izmenuvaweto na temperaturata mo`e da predizvika i
hemiski promeni. Taka, na povi-
soka temperatura mnogu supstanci se palat i gorat (vidi sl. 1.5
b i sl. 1.21. str. 36), pretvoraj}i
se vo drugi supstanci (produkti na goreweto).
Ima i supstanci koi na povisoka temperatura se raspa|aat na poednostavni.
*
Gustinata e
odnos (koli~nik) me|u masata i volumenot na edno telo.
†
Cvrstata voda ja vikame
mraz. Ne smee, inaku, da se zboruva za
tvrdi supstanci toga{ koga se misli na supstanci vo
cvrsta agregatna sostojba. Imeno, nekoi od cvrstite supstanci se
tvrdi, ama nekoi se
meki.
11