Almaz H
əsənqızı
108
f
əsil var? Neçə ay var? və başqa suallar verməklə) uşaqlar
üçün asanlıqla aydınlaşdırıla bilər.
B
əzən lətifələrdə və nağıllarda riyazi təfəkkür tələb
ed
ən örnəklər verilir. Məsələn, bir lətifəyə nəzər salaq: “Bir
kişi dəvənin üstündə yolla gedirmiş. Görür ki, üç nəfər adam
b
ərk mübahisə edir. Yaxınlaşıb nə üçün onların mübahisə
etdiyini soruşur. Adamlardan biri deyir :
–
Biz üç qardaşıq. Atamız rəhmətə getdi və öz var-
dövl
ətini bölməyi bizə belə vəsiyyət etdi. Onun cəmi 17
d
əvəsi var. Böyük oğula həmin dövlətin yarısı, ortancıla üçdə
biri, k
içik oğula isə doqquzda biri çatmalıdı. İndi heç cür bu
d
əvələri atamızın vəsiyyət etdiyi qaydada bölə bilmirik.
Kişi dedi:
– Dava etm
əyin, mən vəsiyyətə uyğun bölərəm. Mənim
d
əvəmi də on yeddi dəvənin üzərinə gəlin. Elədi on səkkiz.
Onun yarısı, yəni doqquzu böyük oğulundur, götürsün.
Ortancıl üçdə birini almalıdır. On səkkizin üçdə biri altı edər.
Onu d
ə ikinci oğul götürsün. Üçüncü oğul doqquzda birini
götürm
əlidi. On səkkizin doqquzda biri iki dəvə edər.
Bel
əliklə, doqquz dəvə böyük oğulun, altısı ortancılın, ikisi
kiçik oğulun, cəmi on yeddi dəvə edir. Mən də öz dəvəmi
götürüb yoluma davam edir
əm”.
Bu folklor m
ətni başdan-başa riyazi əməllər əsasında
yaranmışdır, daha doğrusu, riyazi biliklərin inkişafı üçün
n
əzərdə tutulmuşdur.
Başqa bir lətifəyə diqqət edək. Molla Nəsrəddindən
soruşurlar ki, göydə neçə ulduz var? Deyir ki, başımdakı
tükün sayı qədər. Əslində bu lətifədə sonsuzluq haqqında
ilkin anlayışlar öz əksini tapıb.
Riyaziyyat m
əntiqi təfəkkürün inkişafını sürətləndirən
elm sah
əsidir. Xalq müdrikiliyi bu gerçəyi qəbul edərək,
Folklorşünaslığa giriş
109
riyazi bilikl
ərin inkişafına təkan verəcək məqamların folklor
m
ətnlərində yer almasına diqqət yetirmişdir. Bu məlumatlar
kiçik yaşlı uşaqların riyazi biliklərinin artması ilə yanaşı
m
əntiqi düşüncələrinin də inkişafına təkan vermək üçün ən
göz
əl vasitələrdən biridir. Məsələn, nağıl sonlarında işlənən
“Göyd
ən üç alma düşdü, biri mənim, biri özümün, biri də
nağıl söyləyənin” , “Siz yüz yaşayın, mən iki əlli” kimi final
formulları məhz bu məqsədə xidmət etməkdədir və xalq
müdrikliyinin ifad
əsidir.
Bel
əliklə, riyaziyyat və ya daha dəqiq desək, riyazi
t
əfəkkür folklor mətni üçün nə qədər önəmlidirsə, folklor da
riyazi bilikl
ərin inkişafı üçün bir o qədər gərəklidir. Belə ki,
uşaqlara məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrindən başlayaraq
riyazi bilikl
ər folklorun köməyi ilə – müxtəlif nəğmə, sana-
ma, tap
maca, nağıl və s., ən əsası isə oyunlar vasitəsilə öyrə-
dilm
əlidir. Belə əylənərək sayların, riyazi əməllərin öyrədil-
m
əsi onların mənimsənilməsini asanlaşdırır və bu biliklərin
yaddaşda əbədi yaşaması ilə nəticələnir. Riyaziyyat fənninin
t
ədrisində folklordan istifadə həm də dərsin maraqlı keçmə-
sini t
əmin edir.
Kiçik yaşlı uşaqlara bu biliklərin əzbərçiliklə deyil, əy-
l
əncə ilə birlikdə mənimsənilməsi daha çox faydalı olduğu
heç kim
ə sirr deyil. Xarici ölkələrdə bu təcrübə geniş istifadə
olunmaqdadır. Məsələn, Böyük Britaniyada uşaqlar üç ya-
şından məktəbə gedirlər və ilkin biliklər onlara əsasən mah-
nılar, tapmacalar, nağıllar, düzgülər, sanamalar, atalar söz-
l
əri, nağıllar, oyunlar və sairəyə əsasən, yəni folklorun kömə-
yi il
ə öyrədilir.
Son ill
ərdə əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq folklor söy-
l
əyicilərinin və onların auditoriyasının yox olmağa doğru get-
diyi bir vaxtda bu üsul, bir t
ərəfdən, tədrisin səmərəliliyini
Almaz H
əsənqızı
110
artırırsa, digər tərəfdən, xalq ədəbiyyatı örnəklərinin qorun-
masına xidmət edir. Belə bir metodun (riyaziyyatın folklorla
qarşılıqlı əlaqədə öyrədilməsi) Azərbaycanda da geniş yayıl-
masına ehtiyac olduğunu qeyd etməliyik.
Folklorşünaslığa giriş
111
FOLKLOR VƏ XALQ TƏBABƏTİ
M
əlumdur ki, folklorun ən qədim janrlarından olan
inanc, ovsun, türk
əçarələr xalq təbabətilə birbaşa bağlıdır.
Maraqlıdır ki, bütün dünya xalqlarının folklorunda “əcəldən
qaçma”, başqa sözlə desək, əbədi həyat axtarışları mühüm
yer tutur.
İsgəndərlə Xızırın dirilik suyu axtarması ilə bağlı
m
əşhur əhvalatı xatırlayaq.
Şumer dastanlarında Gilqamışın ölümsüzlük çiçəyinin
axtarışı zamanı ağır sınaqları dəf etməsi ilə bağlı əhvalatlar
h
əyat uğrunda mübarizənin əbədi olacağına işarədir.
Ümumiyyətlə, ölüm və onun sirləri daim insanları
düşündürmüş, bu da folklor əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Nağıllarda insanları cavanlaşdıran və ya ölümsüzləşdirən
almalar, müxtəlif sehirlər, “Dədə Qorqud kitabı” nda Buğacı
sağaldan ana südü, Koroğlunu qüvvətini artıran Qoşabulaq
v
ə s. Azəbaycan türkünün fiziki sağlamlıqla bağlı xəyallarını
göst
ərir. Digər tərəfdən, dədə-babalarımızın “Qılınc yarası
sağalar, söz yarası sağalmaz” kimi ifadələri insan üçün mə-
n
əvi sağlamlığına verdiyi dəyəri ifadə edir.
Folklor örn
əklərində müxtəlif xəstəliklər haqqında
m
əlumatlar, hətta onların müalicəsilə bağlı müəyyən işarələr
verilmişdir. Hər şeydən əvvəl,
Əzizim olmayaydı,
Saralıb solmayaydı,
Dostları ilə paylaş: |