TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
Gilani (ölümü 1166) t
ərəfindən qurulub Hindistana və İspanyaya qədər ya-
y
ılan qadirilik, xarəzmşahlar zamanında Şeyx Nəcməddin Kübranın (ölümü
1221) qurduğu kübrəvilik, Anadoluda Mühyiddin İbn ül-Ərəbi (= Şeyxi-
Əkbər / Ən böyük üstad, mənəvi lider/, ölümü 1240) tərəfindən qurulan ək-
b
ərilik arasında xüsusilə ikincisi, əski türk "alp"lıq düşüncələrini əks etdirən
"m
əlaməti" fikirləri ilə türk psixologiyasını olduqca qavrayan əsaslar ehtiva
edir v
ə Anadoluda anlayış baxımından daha çox İran sufiliyinə yatqın "möv-
l
əviliyyə"ə təməl vermiş olurdu. Dördüncü böyük təriqət olan yəsəvilik Tür-
küstanda Y
əsi şəhərindən Xoca Əhməd Yəsəvi (ölümü 1166) tərəfindən qu-
rulmuş olub, təriqət dili də türkcə idi (Yəsəvinin "Hikmətləri"). Bozqırlı
türkl
ər arasında çox sevilən Hakim Süleyman Ata (ölümü 1186) sufiliyə da-
ir
əsərləri ilə tanınmış bir yəsəvi idi. Yəsəvilik Türküstandan və şimal boz-
q
ırlarından başqa Altun Ordu sahəsində, Əfqanıstanda, Xorasan bölgəsində
yay
ılarkən, bir yandan da Mavəraünnəhrdə nəqşbəndlik (qurucusu Bəhaəd-
din N
əqşbənd, ölümü 1389) və Anadoluda bəktaşilik və bənzəri təriqətlərin
ortaya ç
ıxmalarını hazırlamışdı. Türk sufiliyinin İran sufiliyindən daha yay-
ğın və başarılı olması onun özəlliyindən irəli gəlməkdə idi. Təsəvvüfi dav-
ran
ışı "sənətkaranə" bir
dünya görüşünə keçid sayaraq, dolayısıyla mücadi-
l
əyə arxa çevirərək onu qövmlər, dövrlər üstü bir düşüncə tərzi qəbul edən
İran sufiliyinə qarşılıq türk sufiliyi insanı, doğru əxlaqı və ruh təmizliyini
qay
ə qəbul etmiş və bu qayəsini qədim türk düşüncəsinin xarakteri gərəyi
olaraq, v
ətən və ülkü fikirlərilə qaynaşdırmışdı. Bu səbəblədir ki, türk sufi-
liyinin t
əmsilçiləri və tərəfdarları yurd müdafiəsində, sərhəd boylarında və
fütuhatda böyük xidm
ətlər göstərmişlər. Beləliklə, bozqır türk "alp"ları Xo-
rasan
ın ruhani atmosferində "baba", "abdal" kimi deyimlərlə anılan türk
şeyxlərinin rəhbərliyində alp-ərənlər olaraq, savaş ölkəsi Anadoluda da "qa-
zi"l
ər sifəti ilə vətəni vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Ancaq bir dəfə Anado-
luda dini
duyğuları siyasi istismara vasitə qılınaraq təhrik edilən türkmənlər
dövl
ətə baş qaldırmışlar
69
.
Babalar v
ə abdallar xalq vəliləri idilər və zehniyyətləri bəsit bir isla-
mi cila alt
ında gəlişən rafızi düşüncələrindən formalaşmışdı. Təbii ki, Xora-
sana en
ən türk kütlələri üzərində islami əqidələr yanında əski İranın manixe-
izm, m
əzdəkizm, zərdüştlük kimi dini qalıntıları ilə birləşərək yeni bir məz-
69
Baba İshaqın idarə etdiyi “Babai” üsyanı, 1239. Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 3.
417
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
h
əb hüviyyəti qazanmış olan şiəliyin də təsirləri olacaq idi.
Sünniliyə zidd
inanca meyl xüsusil
ə xalq vəlilərində hiss edilirdi. Əski türk davranışı içində
ortaya ç
ıxan bu rafızi dərvişlər türkmənlər arasında sevilir, sayılır, hətta sün-
ni müs
əlman olaraq islam birliyini qoruduqlarını, şiəlik və ona yaxın cərəya-
nlarla mücadil
ə etdiklərini bildiyimiz türkmən hökmdarları (səlcuqlu sultan-
lar
ı və digərləri) tərəfindən da yadırğanmırdılar. Məsələn, Tuğrul bəy, Alp-
arslan, M
əlikşah zamanlarında Baba Tahir Üryan, Əbu Səid Əbülxeyr
70
v
ə
b
aşqaları bu cür etibarlı kimsələrdi. Xarəzmşahlar dövlətində bir Ahu-puş
hökmdarlar n
əzdində xalqın adından danışacaq qədər təsirli idi. Misirdə
b
ənzər bir sufi olan Şeyx Xızıra sultanlar sayğı göstərirdilər.
Bel
əliklə, türk-islam dövlətlərində bir yandan ziyalılara xitab etmək,
dig
ər tərəfdən xalqı təmsil etmək üzrə gəlişən və yayılan sufilik hər iki cəb-
h
əsi ilə Anadoluda da mövcud olmuş və bilindiyi kimi, burada, türkmən ba-
bala
rı yanında islami elmlərə vaqif dərin kültürlü sufilər (Mühyiddin Ərəbi,
C
əlaləddin Rumi və s.) böyük rol oynamışlar
71
. Türkm
ən bəyliklərində də
t
əsəvvüfi əsərlər yazılmışdır.
Sufilik Dehli türk sultanl
ığında da qüvvətli idi. Fəridəddin Məsud
(ölümü 1265), onun x
ələfi "Məhbubi-İlahi" (Allahın sevgilisi) deyə anılan
Nizam
əddin Övliya (ölümü 1325) və şair Həsən Dəhləvi (ölümü 1327) döv-
rü
n şöhrətli sufiləri idi. Hindistanda bu cərəyan hind düşüncəsini dəyişdirə-
c
ək qədər etkili olmuşdu: əski canlılığını itirərək formalizmə yuvarlanmış
br
əhmənizmə qarşı içdən və gerçək ibadətə üstünlük verən baxti hərəkatının
XIV
əsrdəki qüvvətli müdafiəçisi Ramanandın bu fikirləri islami sufilik ina-
m
ını əks etdirirdi: "Hər şeyə hakim olan tanrı hər şeydə mövcud olan bir
qüdr
ətdir". XV əsrdə insanların bərabər olduğunu irəli sürərək, "kasta" siste-
mini r
ədd etməyə doğru həmlə edən Benaresli Kəbir isə belə deyirdi: "Qəlb
t
əmizliyi Qanq çayında yuyunmaqdan daha mühümdür... Hindlərlə türklər
eyni torpaqdan düz
əldilmiş çanaqlar kimidir". Türk soylu Nizaməddin Öv-
liyan
ın düşüncələrinə çox yaxın olan bu görüşlər sonraki siqh inamının əsa-
s
ını təşkil etmişdir. Karmatilər əlindəki Multan bölgəsinin dövlətə qazanıl-
mas
ında çox xidmətləri keçən sufilərin oradakı türbələri arasında ən gözəllə-
rind
ən birini (Şeyx Rüknəddin türbəsini) Qiyasəddin Tuğluq tikmişdir
72
.
70
İA, bu maddələr.
71
Bax: İA, mad. Selçuklular, VI, 3.
72
T
əfsilən bax: Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, s. 351-359.
418