15
çevresine gelen Türkler bugünkü Karakalpakları oluşturmuşlardır. Fakat zamanla bu
bölgede yaşayan Nogay-Karakalpaklılar, İtil çevresinde yaşayan Nogay-Tatar
kabilelerinden uzak kaldıkları için aralarında siyasî, kültürel, edebî ve ekonomik
anlamda farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu farklılıkların oluşmasında Nogay-
Karakalpaklıların, Nogay Ordası’ndan koptuktan sonra Kazak, Özbek ve
Türkmenlerle daha çok ilişki kurmaları etkili olmuştur. Karakalpaklar günümüzde
Kıpçak, Oğuz, Başkırt, Nogay, Kazak, Özbek, Türkmen vb. Türk unsurların
karışımıyla oluşmuş bağımsız bir kabiledir.
B- Altın Orda Devleti’nin Parçalanmasıyla Kurulan Türk Hanlıkları ve
Karakalpakların Bunlarla İlişkileri
Aral Gölü çevresindeki kötü iklim şartları ve Moğol saldırıları dolayısıyla
XIII-XIV. yüzyıllarda Karakalpakların ataları olan Peçenek ve Kıpçak kabile
topluluklarının büyük kısmı Aral Gölü’nün güneyi ve Amuderya Nehri’nin aşağı
bölgelerinden göç etmeye mecbur kalmışlardır. Bu Türk kabilelerinden bazıları
Amuderya’nın yukarısına, yani Kaşkaderya ve Surhanderya tarafına; bazıları
Harezm’in batısına, yani Üstyurt, Sarıkamış ve Uzboy tarafına; bazıları da İtil
boylarına gitmiştir. Batı Harezm, Üstyurt ve İtil boylarına göç eden Türk kabileleri,
XIII. yüzyılın sonunda Altın Orda Devleti’nin hâkimiyetine girmiş; Altın Orda
Devleti yıkıldıktan sonra da XIV. yüzyılın başında Nogay ulusunun içinde İtil
boylarında yaşamaya başlamışlardır. Böylece sonradan Karakalpaklar olarak
adlandırılacak bu Türk kabileleri Batı Harezm ve İtil arasında kendilerine yurt
edinmişlerdir. Karakalpakların ataları olan bu Türk kabileleri XIV. yüzyılda Altın
Orda Devleti’nin kumandanlarından biri olan Özbek Han (1312–1342) zamanında
oldukça geniş bir sahada yaşamış, Dnyeper boylarında yerleşmişken Özbek Hanın
isteği üzerine İtil boylarına göç etmişlerdir. İslâmiyet bu dönemde Altın Orda Devleti
içerisinde gittikçe yayılmıştır. Hanlıktaki Müslüman kabilelerin hepsi Özbek olarak
adlandırılmaya başlamıştır. Bunlar arasında Karakalpak, Kazak gibi Türk
toplulukları da elbette ki vardır. Çünkü Özbek kelimesi XIV- XVI. yüzyıllarda etnik
mahiyette, yani belli bir topluluğun ismi anlamında değil de siyasî bir birleşmenin
ismi olarak kullanılmıştır.
16
MOSKOVA PRENSLİĞİ
KÂSIM
HANLIĞI
KAZAN
HANLIĞI
NOGAY HANLIĞI
KÜÇÜM
(SİBİR/SİBİRYA)
HANLIĞI
KIRIM
HANLIĞI
EJDERHAN
HANLIĞI
Moskova
Kâsım
O
ka
N
eh
ri
Bahçesaray
Astrahan
Kazan
Kerç
K A R A D E N İ Z
K a f k a s l a r
0 300 600 900 Km
ARAL
GÖLÜ
H
A
Z
A
R D
E
N
İZ
İ
İt
il
N
eh
ri
Özü N
ehri
Diny
ester
Tuna Nehri
A N A D O L U
Kâsım Hanlığı
Kırım Hanlığı
Ejderhan Hanlığı
Kazan Hanlığı
Saraycık
U
ra
l N
eh
ri
Harita 4: Karadeniz’in kuzeyindeki Türk hanlıkları.
1- Karakalpak-Nogay Hanlığı İlişkileri
Altın Orda Devleti, XV. yüzyılın başlarında Timur’un saldırısı neticesinde
parçalanmıştır. Bu devlet toprakları üzerinde irili ufaklı birçok hanlık kurulmuştur.
Bu hanlıklardan birisi de Edige başkanlığında Altın Orda Devleti’nin Doğu Avrupa
topraklarında kurulmuş bulunan Nogay Hanlığı’dır. Nogay Hanlığı İtil’den Kama’ya
kadar olan toprakları ve buradan da Yayık (Ural) Nehri’ne kadar uzanan geniş bir
araziyi içine almaktadır. Karakalpaklar da işte bu yıllarda henüz tek başlarına hareket
etmeyip bu hanlığın içerisinde yaşamışlar ve Nogay olarak adlandırılmışlardır. A.
Vambery’nin yazdıklarına göre Nogaylar kendi başkanlarını, yani hanlarını
Karakalpak kabileleri içerisinden seçmekteydiler.
61
Bu bilgiye dayanarak
Karakalpakların ve Nogayların bu dönemde ortak bir isim altında toplanarak
kendilerine yapılan saldırılara karşı birlikte hareket ettiklerini söyleyebiliriz.
Karakalpakların çoğu XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar Nogay Hanlığı
içerisinde yaşamıştır. İklim şartlarının elverişsizliği ve çölün oldukça geniş bir yer
kaplaması nedeniyle uzun yıllar ata yurtları olan Aral Gölü’nün güneyine ve bu
61
A. Vambery, Das Türkenvolk, s. 374.
17
dönemde Sarıkamış ve Uzboy’a dökülen Amuderya Nehri’nin aşağı taraflarına
dönmemişlerdir. Bu dönemde Karakalpaklar her ne kadar Nogay Hanlığı’nda
yaşamış olsalar da kendi beyleri etrafında toplanarak siyasî bir güç durumuna
gelmişlerdir.
Bugünkü Karakalpaklar, Nogayları kendilerine çok yakın hissederler. Hatta
Karakalpak folklorunda İtil (Volga), Yayık (Ural) boylarından, Nogay hanları ve
mirzaları olan Edige, Orısbey, Ormambet Bey gibi büyükler hakkında birçok şiir ve
masal bulunmaktadır.
62
Nogaylarla Karakalpakların boy teşkilâtlarını ve dillerini
incelediğimizde de iki halkın birbirlerine çok benzediğini görebiliriz. Birçok âlimin
de hemfikir olduğu gibi Karakalpak dili ve medeniyetinin temeli XV-XVI. yüzyıllar
arasında Nogaylar arasında yaşadıkları dönemde oluşmuştur.
63
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Nogay Hanlığı karışıklık içerisine girmiştir.
Rus Çarlığı, 1556 yılında Astrahan Hanlığı’nı ele geçirmiştir. Çarlık Rusyası’nın
Türkistan’a doğru ilerlemesiyle Nogay mirzaları arasındaki mücadele de hiç eksik
olmamıştır. Çünkü Rusya hükûmeti mirzalar arasına nifak sokarak bunları birbirine
düşürmüştür. Bu dönemde yaşanan kıtlık da halkın hayat şartlarını oldukça
zorlaştırmıştır.
64
Nogay Hanlığı’nda yaşanan bütün bu zor şartlar sebebiyle başta
Nogay-Karakalpaklar olmak üzere birçok kabile, yerlerini terk ederek başka yerlere
göç etmiştir.
65
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Nogay Hanlığı’nın parçalanmaya
başlamasıyla hanlık içerisinde yaşayan Karakalpaklar ata yurtları olan Amuderya
boylarına değil de Sırderya boylarına göç etmişlerdir. Amuderya boylarına göç
etmemelerinin sebebi ise Amuderya’nın aşağı taraflarına hâlâ suyun gelmemesidir.
XVII. yüzyılın başlarında Amuderya Nehri’nin tekrar Aral Gölü’ne dökülmeye
başlamasıyla bir kısım Karakalpaklar eski yurtlarına geri dönmüştür.
62
K. Aimbetov, Halk Danalığı, Nukus 1968, s. 64.
63
İstoriya Karakalpakskoy ASSR (Karakalpakistan ÖSSC Tarihi), AN UZSSR, Karakalpakskiy Filial,
Cilt I, Taşkent 1986, s. 56.
64
Yaşanan kıtlık olayının tam tarihi 1557–1558 yıllarıdır.
65
İ. H. Kalmıkov-R. H. Kereitov-A. İ. Sikaliyev, ayn. esr., s. 14-15.