W=F
⋅Y⋅10
3
; m
3
4. Axım norması. Axımın orta çoxillik qiyməti axım norması adlanır:
n
W
W
n
i
il
i
∑
=
=
1
"
burada,
il
i
W
"
-orta illik axım, n- illərin sayıdır. Axım normasını müxtəlif
kəmiyyətlərlə də (su sərfi, axım modulu, axım layı və s.) ifadə etmək olar:
n
Q
Q
n
i
i
∑
=
=
1
;
n
M
M
n
i
i
∑
=
=
1
;
n
Y
Y
n
i
i
∑
=
=
1
burada,
Q
,
M
,
Y
-müvafiq
olaraq orta çoxillik sərf, axım modulu, və axım layı
axım norması kimi qəbul olunur.
5. Modul əmsalı. İllik , fəsillik, sutkalıq və s. axımın onların orta çoxillik
qiymətinə olan nisbətinə deyilir:
W
W
K
i
W
=
;
Q
Q
K
i
Q
=
;
Y
Y
K
i
Y
=
6. Axım əmsalı. Axım layının (həcminin) sutoplayıcı sahədə düşən və bu
axımın əmələ gəlməsinə səbəb olan yağıntı layına (həcminə) olan nisbətinə deyilir.
Y
X
=
η
;
yag
ax
W
W
=
η
burada, X-yağıntı layı, mm-lə, W
ax
-axım həcmi, m
3
-la, W
yağ
-yağıntıların
həcmi, m
3
-la.
Axım əmsalı su rejiminin öyrənilməsində istifadə olunan
kəmiyyətdir və
hövzəyə düşən yağıntının hansı hissəsinin çaya axmasını səciyyələndirir.
Məlumdur ki, yağıntının bir hissəsi buxarlanmaya, bir hissəsi isə yeraltı suların
ehtiyatını artırmağa və s. sərf olunur. Odur ki, axım əmsalı vahiddən kiçik
olmalıdır (
η<1), çünki Y
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov
6. Çay və çay sistemləri.
Çay, hövzəsindəki yağıntılardan əmələ gələn səth və yeraltı axımla qidalanan,
özü yaratdığı məcrada axan, gözə çarpan ölçülü su axınıdır.
Rejimin formalaşma
şəraitinə görə onlar
dağ, düzənlik, göl, bataqlıq və
karst; ölçülərinə görə isə
böyük, orta və
kiçik çaylara bölünürlər. Bilavasitə dənizə və gölə tökülən çay
əsas çay adlanır. Əsas çaya tökülən çay birinci dərəcəli qol, ona tökülən çay ikinci
dərəcəli qol, üçüncü dərəcəli qol və s. adlanır. Əsas
çay və ona tökülən qollara
birlikdə
çay sistemi deyilir.
Hortona görə heç bir qolu olmayan çay birinci dərəcəli, onun töküldüyü-ikinci
dərəcəli çay və s. adlanır. Həmin təsnifatda əsas çay ən böyük dərəcəyə malik olur.
N.A.Rjanitsinin verdiyi təsnifata görə çayın qollarının dərəcəsi ilə sululuğu və
morfometrik göstəriciləri arasında əlaqə vardır.(şəkil 3.2).
Çay şəbəkəsi onu əmələ gətirən çayların uzunluqları və şaxələnməsi ilə
səciyyələnir.
Çayın uzunluğu xəritədə kurvimetr və ya pərgarla ölçülür. Ərazinin vahid
sahəsinə düşən çayların
ümumi uzunluğuna çay şəbəkəsinin sıxlığı deyilir və
aşağıdakı düsturla təyin edilir:
F
L
D
n
i
i
∑
=
=
1
,
2
km
km
burada, L
i
-əsas çayın və onun qollarının uzunluqları, km; F-sutoplayıcının
(ərazinin) sahəsidir, km
2
.
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Çay şəbəkəsinin sıxlığı iqlim şəraitindən, relyefdən,
geoloji quruluşdan və
torpaq örtüyündən asılıdır. Çay şəbəkəsinin sıxlığı Şərqi Avropa düzənliyində
şimaldan-cənuba getdikcə azalır. Düzənliklərdən dağlıq hissəyə doğru çay
şəbəkəsinin sıxlığı artır. Misal üçün, Ön Qafqaza yaxın çay şəbəkəsinin sıxlığı
D=0.05km/km
2
, Baş Qafqaz silsiləsinin şimal yamacında isə D=1.49km/km
2
-ə
çatır.
Çox vaxt çay şəbəkəsinin sıxlığını təyin etmək üçün ərazi bərabər sahəli
kvadratlara bölünür, hər bir kvadrat daxilindəki çayların
uzunluğu ölçülür və
kvadratın sahəsinə bölünür. Alınmış nəticələrə əsasən bərabər şəbəkə sıxlığı olan
nöqtələri birləşdirilərək
izodenslər qurulur. Tərtib edilmiş izodenslərə görə
ərazinin çay şəbəkəsinin sıxlığını daha mükəmməl təhlil etmək olar.
Çayın əyrintilik əmsalı müəyyən hissədə çayın uzunluğunun həmin hissənin
başlanğıcı ilə qurtaracağını birləşdirən düz xəttin uzunluğuna olan nisbətinə
deyilir.
K
ə
=
l
L
Çay sistemi əsasən çayın
uzunluğu, çay şəbəkəsinin sıxlığı, çayın əyriliyi və
onun şaxələnmə dərəcəsi ilə səciyyələnir.
Geniş subasarlarda çayın məcrası şaxalənərək ayrı-ayrı axarlar əmələ
gətirir. Çayın şaxələnmə dərəcəsini müəyyən etmək üçün çay hissələrindəki ayrı-
ayrı axarların və çay məcralarının uzunluğunu taparaq onları cəmləmək və əsas çay
məcrasının uzunluğuna bölmək lazımdır. Deməli, çayın şaxələnmə əmsalı
aşağıdakı düstur vasitəsilə tapılır:
l
L
l
l
l
l
K
n
ş
+
+
⋅⋅
⋅
+
+
+
=
3
2
1
l
1
l
2
-axarların uzunluğu;
L-əsas çayın məcrasının uzunluğu.
Hidrotexniki və meleorativ qurğuların layihələndirilməsi məqsədləri üçün
çayın əyrintilik-K
ə
və şaxələnmə-K
ş
göstəricilərindən geniş istifadə olunur.
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov