Bitkilerin suyu kökleriyle zeminden çekip yaşamaları için gerekli işlemlerde
faydalandıktan sonra yapraklarından buhar halinde havaya vermelerine terleme
(Transpirasyon) denir.Terleme bitkilerin büyümesi ile ilgili olduğundan sadece büyüme
mevsiminde gündüz saatlerinde görülür.Bitkiler topraktan aldıkları suyun çok küçük bir
kısmını fotosentez için içlerinde tutar, büyük kısmını kullandıktan sonra atmosfere geri
verirler.terleme kaybı bitki cinsine göre günde 0.1 ile 7 mm arasındadır.
Bir bitkinin büyümesi sırasında terlediği suyun ağırlığının, kökleri hariç kendi
ağırlığına oranına terleme oranı denir, bu oran bitki cinsine, zemine ve iklime göre çok
değişir, iğne yapraklı ağaçlar için 100-200 arasında değişen bu oran diğer ağaçlarda 1000’e
kadar çıkabilir, tarım bitkilerinde 200-2000 arasında değerler alır. Çok kurak bölgelerdeki
bitkiler (Freatofit) kökleriyle 30 m derinlikteki suyu alabilmektedirler.
Terlemeyi ölçmek için Fitometre denen kaplarda istenen bitki yetiştirilir, zemin
yüzeyinden buharlaşmayı önleyerek kabın ağırlığındaki değişmeden terleme
hesaplanır.Bitkilerin buharlaşma kayıpları üzerine etkileri tutma şeklinde olur.Tutma bitkiler
tarafından alı konan ve yer yüzeyine hiç varamayan yağış olarak tanımlanır.
3.6 Evapotranspirasyon Kayıpları
Bir bölgede terleme ile ve zeminden, su ve kar yüzeylerinde buharlaşma ile meydana
gelen toplam su kayıplarına Evapotranspirasyon (ET) kayıpları denir. Evapotranspirasyon
kayıplarının potansiyel ve gerçek değerleri arasında bir ayrım yapmak gereklidir.Her zaman
yeterli zemin nemi bulunduğu takdirde meydana gelecek kayba potansiyel evapotranspirasyon
adı verilir.Gerçek evapotranspirasyon ise mevcut zemin nemi ile sınırlı olduğu için daha az
olabilir, zemin kuruma noktasına gelince gerçek evapotranspirasyon sona erer.
Türkiye de yıllık yağış yüksekliği 65 cm olduğuna ve bunun %38’i yüzeysel akış
haline geçtiğine göre yıllık ortalama evapotranspirasyon kayıpları 0.62
×65=40.3 cm’dir, bu
değer yıldan yıla fazla değişmez.
Gerçek evapotranspirasyon zeminin nemine, bitki örtüsüne ve bitkilerin gelişme
durumuna bağlı olduğu için belirlenmesi güçtür.Bitkilerin köklerinin yer altı suyuna kadar
inmemesi halinde zeminden alınan numunelerin neminde zamanla gelen değişmeleri ölçerek
evapotranspirasyon miktarı belirlenir.Diğer bir ölçme metodu lizimetre denen 0.1-1 m
çapında, 1-2 m kadar derinlikte toprakla dolu kaplarda istenen bitkileri yetiştirip yağışları,
sızma kayıplarını ve kabın ağırlığındaki değişmeyi ölçerek su dengesi metoduyla
evapotranspirasyon miktarını bulmaktadır.
28
4. SIZMA
Yeryüzüne düşen yağışın bir kısmı yer çekimi, kapiler ve moleküller gerilmeler
etkisiyle zeminin içine süzülür, bu olaya sızma (infiltrasyon) denir.Sızan su önce zemin
nemini artırır ve yüzey altı akışını meydana getirir, geriye kalanı da derinlere sızarak
(perkolasyon) yeralyı suyuna karışır.
4.1 Sızma Kapasitesi
• Zeminin tane büyüklüğü ve geçirimliliği.
• Başlangıç nemliliği
• Bitki örtüsü ve organik maddeler
• Zemin yüzeyinin durumu
• Zeminde hava birikintileri bulunması sızmayı zorlaştırır.
• Toprağın işlenme şekli de sızmayı çeşitli şekillerde etkiler.
Bu gibi etkenler nedeniyle çıplak arazide sızma kapasitesi 0.25-25 mm/saat arasında
değişen değerler alabilir, bitki örtüsünün varlığı bu değerleri 3-7 katına çıkarır.
Sızma kapasitesi doğrudan doğruya ölçülemediğinden sızma kapasitesini belirlemek
için göz önüne alınan bölgede yağış ve akış miktarlarını ölçülür, gerekirse
evapotranspirasyon, tutma ve yüzeysel biriktirme gibi diğer kayıpları da hesaba katarak su
dengesinden sızma kapasitesi bulunur.
Arazide sızma kapasitesinin ölçülmesi için halka infiltrometre kullanılır.Çapı 30 cm
olan içi boş bir boru toprağa 60cm çakılır ve içi su ile doldurulur.
Standart Sızma Eğrisi: Yağış devam ettikçe sızma kapasitesi azalır, bunun nedenleri
zemin neminin artması, kil tanelerinin şişerek zeminin boşluklarını tıkaması, su ile birlikte
katı tanelerin zeminin boşluklarına girmesi, zeminin ve yüzeyin özelliklerinin değişmesi
(yağmur damlarının darbelerinin zemini sıkıştırması) olabilir.Zemin yüzeyinin bitki örtüsüyle
kaplı olması halinde sızma kapasitesindeki azalma daha küçük olur.
(
)
kt
c
o
c
e
f
f
f
f
−
−
+
=
.
0
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Zaman (saat)
y
f
Standart sızma eğrisinin akış ve yağış kayıtlarından elde edilmesi
Yağış şiddeti ve sızma kapasitesi (mm/saat)
Grafik 4.1 Yağış ve Akışın Karşılaştırılması
29
4.2 Sızma Hızı
Sızma hızı bir yağış sırasında birim zamanda zemine gerçekten giren su
miktarıdır.Sızma kapasitesi ve sızma hızının tanımlarından anlaşılacağı gibi yağış şiddetinin
sızma kapasitesinden büyük olması halinde sızma hızı sızma kapasitesine eşit olur, öte yandan
yağış şiddeti sızma kapasitesinden küçük ise sızma hızı ancak yağış şiddeti kadar
olabilecektir.(Bu nedenle standart sızma eğrisini bütün yağış süresince yağış şiddetinin sızma
kapasitesinden büyük kaldığı şiddetli yağışların kayıtlarından elde etmek gerekir.)
Grafik 4.2 Standart Sızma Eğrisi
Başlangıçta yağış şiddeti sızma kapasitesinden az olduğunda sızma hızının hesabı (yağış
şiddeti sabit)
30