TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
üçün,
dövlət üçün) düsturu arasında müvazinət qurulmaq surətilə yeni bir
dü
şüncə tərkibi ("dinü dövlət, mülkü millət") meydana gəlmişdir ki, bu, bilin-
diyi
üzrə, fütuhatı xristian dünyasına dönük son Osmanlı imperatorluğunda
öz inkişafının zirvəsinə çatmıştır.
ç. Ö l k
ə n i n “t ə q s i m i" m ə s ə l ə s i
İslam-türk dövlətlərində bir bölgənin idarəsini alan xanədan üzvləri
"m
əlik" adlandrılırdı. Bunlar imperiya paytaxtındakına bənzər bir hökumət
q
uruluşuna, dolayısıyla ayrı "vəzir"lərə, ayrı hərbi qüvvələrə sahib olmaqla,
xəlifə, sultan və öz adlarına xütbə oxutmaqla, "növbət" çaldırmaqla və izin
alaraq pul
kəsdirməklə bərabər, mərkəzdəki sultan tərəfindən təmsil edilən
yüks
ək iqtidarı tanıyır, savaşlarını və siyasi təmaslarını imperiya tərəfindən
düz
ənlənən ana siyasət çərçəvəsində yürüdürdülər. Başqa cür hərəkət edən-
l
ər təqib edilirdi. Məliklər dəyişdikcə və ya bölgələrində daralma və ya ge-
ni
şləmə olduqca vəzifə, yetki və sahələrinə aid fərmanların sultan tərəfindən
yenil
ənməsi lazımdı. Vəliəhdlik müəssisəsi bozqır dövründən bəri (atadan
oğula, oğul yaramırsa qardaşa) davam etməklə birlikdə xanədan mənsubları
ail
ədən intiqal edən qutun özlərində də mövcud olduğu ("xarizmatik vəra-
s
ət", bax: yux. III fəsil, Vəliəhd) düşüncəsi ilə yüksək iqtidarı almaq qey-
r
ətinə girişirdilər ki, hüzursuzluqlara yol açan bu mücadilələr sonunda taxta
fel
ən sahib olanın gerçək "qut" ilə təchiz edilmiş olduğu inancı ilə onun ət-
raf
ında toplanırdılar. Beləliklə, gerçəkləşmiş bir düzənə qarşı dirənənlər
"asi" say
ılaraq təqibinə çalışılırdı. Bu etibarla qaraxanilərdə, səlcuqlularda
və xarəzmşahlarda sıx görünən taxt qovğalarının mexanizmi yanlış anlaşıl-
mamal
ı və istiqrarlı dövlət nizamının qurulduğu zamanlarda müxtəlif bölgə-
l
ərin başında bulunan xanədan üzvləri yüksək iqtidara bağlı məliklər olaraq,
imperiyan
ın idarəsində və fütuhatda ortaq məsuliyyət daşıyan idarəçilər sa-
y
ılmalıdır. Necə ki Sultan Mətikşahın vəfatı (1092) ilə mərkəzdə iqtidar
boşluğu hasil oluncaya qədər imparatorluqda hökmranlıq zədələnməmiş,
döv
lət bütünlüyü pozulmamışdır. Hətta bir nəsil sonra belə Sultan Səncər
(1119-1157) Anadolu
səlcuqlu hökumətini hüquqən özünə bağlı düşünmüş
31
,
dani
şmənd bəyi Qazinin "məlik" ünvanını təsdiq etmiş
32
və məsələn, Anadolu
səlcuqlu sultanı II Qılıc Arslan 1185-ci ildə ölkəsini 11 oğlu arasında güya "bö-
31
Bax: M. A. Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, II, 1954, s. 402.
32
Bax: İA, mad. Danişmendliler.
397
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
lü
şdürdüyü" halda Anadolu 11 dövlətə ayrılmamışdır. Ancaq eynən bozqır elin-
d
ə olduğu kimi, mərkəzi iqtidar ortadan qalxdığı və ya istiqlalını itirdiyi zaman-
larda
parçalanma görünm
əkdədir. İslam dünyasında 4 səlcuqlu dövləti, Şərqi
Anadolu türkm
ən bəylikləri və atabəyliklər mərkəzi iqtidar zəifləyib çökdüyü
üçün meydana g
əlmişlər, sonrakı Anadolu bəylikləri də Anadolu səlcuqlu
döv
lətinin monqol təhəkkümü altına düşməsi nəticəsində bu istilaçıları uzun
müdd
ət tanımağa razı olmayan uc türkmənləri tərəfindən inkişaf etdirilmişlər;
eynən 630-cu ildə Çin hakimiyyətinə girən göytürk dövləti içində özbaşlarına
dövl
ətlər qurmağa girişən uyğurlar, xəzərlər, oğuzlar, qarluqlar, türgişlər və
bul
ğarlar kimi. Yalnız Hindistanda və Misirdə durum bir az fərqli görünür.
Dehli sultanl
ığında (1206-1413) idarə başına bir-biri ardınca bir neçə ailə
g
əlmiş, Misir dövlətində (1250-1382) də qabiliyyətli şəxsiyyətlər ordunun təs-
vibi il
ə sultanlığa yüksəlmiş və ancaq Kalavundan sonra davamlı bir xanədan
qurula bil
mişdir. Bunlar hər halda birinin Türküstandan, digərinin qıpçaq
bozqırlarından davamlı olaraq gələn qüvvələrlə bəslənməsinin nəticəsində döv-
lətdə yeni-yeni güclərin meydana çıxmış olması ilə açıqlana bilər. Necə ki tülu-
ni
lər (875-905) və ağşidilər (935-969) belə bir ikmal dəstəyindən məhrum ol-
duqlar
ı üçün ömürləri qısa sürmüş, buna qarşılıq səlcuqluların ilk dövrlərində
çox
saylı türkmən kütlələrinin qərbə axışı
33
burada türk dövlətinin istiqrarını
təmin etmiş, Anadolunun sürətlə türkləşməsini mümkün qılmış, lakin Orta
Asiyada Teymur iqtidar
ının qurduğu baraj üzündən ikmalsız qalan Dehli sul-
tanl
ığında hakimiyyət yabançılara keçmişdir. Misirdə isə getdikcə azlıqda qalan
türk ünsürün
ə qarşılıq bilxassə çərkəzlərin çoxalması iqtidarın dəyişməsi nə-
ticəsini doğurmuşdir.
33
Yalnız Anadoluya 550-600 min civarında, bax: M. H. Yınanç, Anadolu'nun Fethi, 1944,
s. 174 v
ə ardı.
398