Jumbaqlar-xaliq fol`klorindag`i basqa janr tu`rleri siyaqli a`yyem zamanlardan berli xaliq danalig`inan do`regen. Ol talay da`wirdegi ata-analardin` bala waqtindag`i aytqan ha`m sol jumbaq arqali ha`r qiyli qubilislarg`a diqqat bo`lgen. Sirli ug`imlar arqali balalar turmis a`lemlerin oylap pikir ju`rite biliwge u`yrengen. Janr retinde ol balalardin` ruwxiy talabina sa`ykes a`debiy qurallardin` biri. Jumbaq ta jan`iltpash ha`m balalar qosiqlarinin` «o`tirik o`len`» «o`tirik ertek» tu`rlerine tu`r jag`inan usag`an menen mazmunliq jaqtan a`dewir o`tkirlesip keledi. Tiri ha`m o`li ta`biyattag`i qubilislarg`a oy jiberiw pikir ju`ritiw jasirilg`an ha`r tu`rli sirlardi ashiw qoyilg`an sorawg`a da`l juwap tabiw boyinsha balalardi a`lwan-a`lwan turmis qubilislarin oylap ko`riwge qiziqtiradi. Bul oylawlar aqil aqimlarin rawajlandiriwg`a ta`sir jasaydi, sezimin ko`teredi. Jumbaq degen so`z birikken eki so`zden quralip «Jum-jasiriw», -«baq-qara» degen ma`nini an`latadi. Jumilg`an jasirilg`an zatqa qara usini degendi bildiredi. Jumbaqtin` juwabin tabiw ushin balalar oylaw menen azda bolsa ha`r qiyli zatti, adamdi jerdi aspandi o`simlikler ha`m haywanat du`n`yasin u`y xojaliq ug`imina salistirip olardi ko`z aldinan birim-birim o`tkerip o`zine ishten dodalap G`jeti o`lshep bir kesetug`in sheshimge a`keletug`in aniq. Usilar arqali jumbaq balalardin` aqil oyin tu`sinigin ken`eytip rawajlandiriwg`a ta`sir etedi. Jumbaqtin` waziypasi bunin` menen sheklenbeydi. Qazaq jaziwshisi akademik Muxtar A`wezov «Jumbaqti mektep balalari til sheberligin bayitiw maxsetinde oqiydi, yadlaydi. Jaslar oyin sawiq keshelerinde elege deyin tamasha etedi. Ata-ananin` jas balag`a beretug`in 17 ta`rbiyasinda da balanin` oyin tapqirliqqa shiniqtiriw ushin da jumbaqtin` ko`p paydasi bar» dep jazadi. «Qazaq xaliq jumbaqlarinda». 1) Balalar ta`rbiyasina jumbaqtin` paydalari qanday ekenine ser salsaq onda bul sirttan qarag`anda balalardin` soraw juwap tu`rindegi ku`ndelikli oyininday ko`rinedi al shininda onin` balalar du`n`yasina keletug`in paydasina na`zer salsaq onda balalardin` o`zleri aytisqan onda jumbaqtan o`zlerinin` aqil oyin sezimin pa`min rawajlandirip atirg`anin bayqaymiz. Ekinshi jag`inan balalar jumbaq arqali o`zlerinin` qiyal su`riwlerine de qiyaliy ha`diyselerdi oylap tabiwina da ken` mu`mkinshilikler aladi. Balalar a`debiyatinda jumbaqlar usi jag`inan da a`hmiyetli bolip tabiladi. Jumbaqtin` tag`i bir o`zgesheligi-ol ha`r bir baladan teren`irek oylaydi talar ettiretug`in janr tu`ri.
Qaraqalpaq xalqiniǹ bala tárbiyalaw dástúrinde kóp qollanilatuǵin janrdiǹ taǵi biri -jumbaq bolip esaplanadi. Jumbaq «jum» hám «baq» degen eki sózdiǹ qosindisinan
dórelip, bir nárseni oylap jasiriw (jumiw) degendi aǹlatadi [1]. Jumbaq xaliq
pedagogikasiniǹ eǹ áyyemnen bar, keǹ taraǵan tárbiyaliq usillariniǹ biri. Onda xaliqtiǹ
dúnyaǵa tábiyatqa kóz-qaraslari, jámiyetlik qatnaslari, oyi, qiyali, psixologiyasi, qullasi
ómir tirishiliginiǹ barliq basqishlari sóz etiledi. Jumbaqtiǹ xaliq shiǵarmalariniǹ ishindegi
eǹ áyyemgilerinen esaplanatuǵin folklorist G.S. Destune bilay dep kórsetedi: «Jumbaqlar
áyyemgi grek qáwimleriniǹ arasinda 3 miǹnan aslam jillar dawaminda jasap keledi» [2].
Jumbaq adamlardiǹ dúnya taniwin, tárbiya sirlarina oy juwirtip, qarawin, sonday-aq
qiyalin rawajlandiradi. Adam ómirine qatnasi bar, tábiyattaǵi hám jámiyettegi barliq
nárseler boyinsha baqlaw júrgiziledi. Olardiǹ sir-sipatin, túr-túsin mazmunin bayanlap
beredi. Jumbaqlardi kópshilik jaǵdayda úlken jastaǵilar kishkenelerge aytip, oniǹ sheshimin
tabiwdi talap etip, olardi oylaniwǵa májbúrleytuǵin bolǵan. Jumbaqlardiǹ xaliq
pedagogikasindaǵi xizmetin názerde tuta otirip rus ilimpazi M.A.Ribnikova bilay degen edi:
«Jumbaqtiǹ dárekliligi, aniqliǵi, turmistiǹ unqil-shuǹqilina shekem kórsetiwge
qaratilǵanliǵi, álbette, balaniǹ sanasina didaktikaliq tásir etiwdiǹ ájayip usili» [3].
Jumbaqtiǹ adamzatta bilim, aqil, túsinik
qáliplestiriwshilik qásiyeti oǵada ulli. Ol eǹ dáslep belgili bir predmettiǹ belgisineqaray
dúzilip aytiladi. Tiǹlawshi tez yadlaydi da oni ekinshi birorinda dáslepkiden góre
kórkemligin, mazmunin bayitiǹqirap tákirarlaydi. Úshinshi, tórtinshi aytiwshilar onnan da
qiziǵiraq,suliwiraq etip shiǵariwǵa umtiladi. Jumbaq usi tártipte xaliq shiǵarmalariniǹ biri
sipatinda kóbeyedi, rawajlanadi, bayiydi, dáwirden dáwirlerge ótip, jaǹa zaman ruwxina
beyimlesip otiradi. Jumbaqtiǹ xaliq dóretpesiniǹ basqa túrlerine qaraǵanda óz aldina
ózgeshe aytiliw tártibi boladi. Adamlar oni eki tárepke bólinip aytisadi. Jumbaq aytiwshi
tárepinen aytilip beriledi de, keyninen «ol ne» yamasa «ne haqqinda», «tap» dep soraw taslaydi. Tiǹlawshi sheshimin birden taba almasa, oylanip-oylanip: «Aytqan jumbaǵin
qirda ma» suwda ma janli ma, - jansiz ba, Aspanda ma, jerde me, úyde me, dúzde me,
dep soraydi. Bul sorawlarǵa jumbaq aytiwshi sheshimge jaqinlastirip durisin aytip, juwap
qaytaradi. Endi sheshim izlewshi jumbaqti tez sheship beredi. Geypara tabiwi qiyin bolǵan
jumbaq sheshimleriniǹ dusmali, zattiǹ sir-sipati, belgisi, kólemi, qatti-bosliǵi da aytiladi.
Jumbaqlardi tez hám dál sheshken adam «aqilli, oyli, tapqir» degen qoshemetlew
esitedi. Jumbaqti sheshe almaǵan adam shártli jaza aladi. Jaza sol - ol kópshilikke qosiq
aytip beredi t.b.Jumbaqlar eǹ dáslep hámmege túsinikli júdá tanis úy buyimlarin, úy
haywanlarin, baw-baqsha ósimliklerin jumbaqlawdan baslanadi. Ápiwayidan kem-kem
qospaliraq zatti jumbaqlawǵa ótedi. Bul balalardiǹ oyin, tapqirliǵin áste aqirin
rawajlandiriw ushin paydali [4]. Xaliq óz jaslarina
sharwashiliq haqqinda, haywanatlar dúnyasi haqqinda túsinik, bilim beriwdi maqset etip,
kóplegen jumbaqlar jaratqan. Olar úy hám dúz haywanlariniǹ balalaytuǵin ay esabin
timsallap, túyeniǹ on eki ayda, biyeniǹ on ayda, siyirdiǹ toǵiz ayda, eshkiniǹ bes ayda,
qoyanniǹ eki yarim ayda, túlkiniǹ úsh ayda balalaytuǵinin jumbaqlaydi. Jumbaq kúndelikli
adamlarǵa jaqin qatnasi bar konkret zatlarǵa, miynet qurallarina arnaladi. Ol zattiǹ
qásiyetin atqaratuǵin xizmetin, mayda-shúyde detallarina shekem tallap súwretlep
kórsetedi. Misali: sawda-satiq jumisinda qollanilatuǵin, qoldan islengen, eki pálleli qabaq
tárezi bilay súwretlenedi.
Alti ayaqli,
Taldan tayaqli,
Arqasinda quyriǵi,
Adamzattiǹ buyriǵi (tárezi).
Tábiyat, adamzat, haywanlar hám ósimlikler dúnyasindaǵi barliq zat haqqinda, zattiǹ túrtúsi, is-háreketi, sani menen sapasi, músheleri, payda-ziyani, atqaratuǵin xizmeti bári
dusmallap sóz etilip oǵan jumbaqlar arnala beredi. Misali:
Aq sandiǵim ashildi Ishinen nur
shashildi (kún).Jumbaqlar júdá áyyem zamanlardan beri jaslardiǹ oy órisinrawajlandiriwshi xaliq
pedagogikasiniǹ tásirsheǹ usillariniǹ biri sipatinda xizmet etip kelgen. Ol barliq zaman
basqishlarinda dórep, xaliqtiǹ ruwxiy bayliǵi sipatinda házirgi waqitta da jumbaqlardiǹ
jaslar tárbiyasindaǵi xizmeti oǵada ulli.Naqil-maqallar atadan-balaǵa, awizdan-awizǵa
ótkerip, álpeshlep saqlap kiyatirǵan ruwxiy dúnyamiz. Oǵan xaliq ózleriniǹ miynet
tájiriybeleri menen danaliq, oy-pikirlerin, dástúrin, siyasiy jámiyetlik kóz-qaraslarin siǹirip,
jetilistirgen. Naqil-maqallar kópshilik sóz sheberleriniǹ oy eleginen ótip, shiǹlanip
shiqqanliqtan tereǹ oyli, tili shiyrin, oǵada kórkem bolip keledi.
Dostları ilə paylaş: |